मंसिर १९, २०८०
कुनै राजनीतिक संक्रमण वा अवरोध नभएको समयमा मन्त्रीहरूबीच कसले राम्रो काम गर्ने भनेर प्रतिस्पर्धा हुनुपर्ने हो । तर, विडम्बना ! सहज राजनीतिक अवस्थामा पनि झन्डै एक वर्षसम्म सरकारमा रहेका अधिकांश मन्त्रीको कार्यप्रगति ...
दोस्रो र तेस्रो तहको स्थानीय निर्वाचनताका प्रचण्ड मध्यरातसम्म चुनावी प्रचारमा लागेका थिए । प्रचण्डको सक्रियताले मात्र तत्कालीन माओवादी केन्द्र स्थानीय निकायको निर्वाचनमा तेस्रो स्थानमा आएको हो भन्ने विश्लेषण धेरै गर्ने गरेका छन् । आफूलाई दोस्रो तहको नेता हुँ भनेर दाबी गर्ने माओवादी केन्द्रका अन्य नेताहरूको सक्रियता पनि प्रचण्डको जस्तै भएको भए स्थानीय तहको निर्वाचनको नतिजा फरक आउन सक्थ्यो ।
तेस्रो चरणको स्थानीय निर्वाचनताका मधेसमा रहेका बेला प्रचण्डको दिनचर्या यति व्यस्त रह्यो कि उनी सुरक्षाको परवाह नगरी रातिसम्म पनि आमसभामा भाषण गरिरहेका हुन्थे । बिहानै उठेर आफू बसेको स्थानवरपर आम जनतासँग कुरा गर्ने, त्यसपछि आयोजना गरिएका सभाहरूमा सहभागी हुने उनको दिनचर्या थियो । उनले १६ दिन मधेसमा बिताए ।
एकता त भइहाल्यो, पुराना कुराहरूलाई किन कोट्याइरहनुपर्यो भन्ने आशयका प्रश्नहरू पनि आउन सक्छन् । तर यहाँ प्रचण्डलाई एकताका निम्ति बाध्य पार्ने मनोवैज्ञानिक प्रभावहरू के-के थिए भनेर केही बुँदामा चर्चा गरिनेछ।
स्थानीय तहको निर्वाचन नतिजाले दिएको सन्देश
२०६४ सालमा प्रत्यक्षतर्फ करीब-करीब बहुमत ल्याएको तत्कालीन एकीकृत नेकपा माओवादी ७० को दोस्रो संविधानसभा निर्वाचनमा लज्जास्पद् ढंगबाट तेस्रोमा सीमित भयो । त्यतिबेला माओवादी नेतृत्व र कार्यकर्ता पंक्तिले बहुदलीय प्रतिस्पर्धामा दलहरूको संसदीय आकार घटबढ भइरहन्छ भनेर चित्त बुझायो । तर संविधान बनिसकेपछि २०७४ सालमा भएको स्थानीय निर्वाचनमा माओवादीको स्थिति अपेक्षाकृत ढंगले सुदृढ भएन ।
लगातारको हारले माओवादीको मनोबल गिरायो । आफूलाई संघीयता, गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, नयाँ संविधानजस्ता ऐतिहासिक उपलब्धिहरूको जननी हुँ भनेर दाबी गर्ने तत्कालीन माओवादी केन्द्र र अध्यक्ष प्रचण्डको नेपाली राजनीतिमा रहेको प्रभाव निरन्तर स्खलित हुँदै गइरहेको अवस्थामा पार्टीलाई नयाँ ढंगबाट पुनर्संरचना गर्नुपर्ने आवश्यकता थियो । पुनर्संरचनाको बाटोमा जाँदा पार्टी झन् चोइटिनसक्ने जोखिम बेहोर्न नेतृत्व तयार भएन । त्यसपछिको बाध्यात्मक विकल्पका रूपमा दरिलो संगठनात्मक उपस्थिति भएको पार्टी एमालेसँग एकता गर्नुपर्ने परिस्थिति स्थिति सृजना भएको थियो ।
ठूलो संगठनको नेतृत्व गर्ने प्रचण्डको चाहना
उमेरले बुढ्यौली शुरू भएको भएता पनि अझै आठ/दश वर्ष सत्ताको केन्द्रमा रहने प्रचण्डको चाहना गुप्त छैन । संसारमा जति पनि कम्युनिस्ट पार्टी अस्तित्वमा छन्, ‘क्याडर बेस्ड’ भएकाले उनीहरूको प्रभाव एकदमै कम छ, फलस्वरूप उनीहरू रक्षात्मक अवस्थामा छन् । ‘शुद्ध कम्युनिस्ट’ नेता बनेर सर्वाहारा, मजदूर र गरिखाने जनताको मात्र नेता हुनु भनेको प्रचण्डको महत्वाकांक्षा विपरीतको स्वभाव हो ।
माथि शुरुमै उल्लेख गरिएजस्तो, जसरी निर्वाचनको क्रममा उनी एक्लै फिल्डमा खटे त्यसैगरी एमाले र कांग्रेसको संगठनात्मक शक्तिलाई जाँच्ने र बुझ्ने मौका पाए । करीब २७ वर्षअघि नै संगठनात्मक ढाँचासहित बहुदलीय राजनीतिमा गति लिएको एमालेको ‘स्वचालित संगठन’ले प्रचण्डलाई लोभ्याएको हुनुपर्छ ।
नेपाली कांग्रेससँग त्यतिबेला संयुक्त सरकारमा सामेल भएको पार्टी थियो, माओवादी केन्द्र । एमालेले धोखा दिएको भन्दै गठबन्धन तोडेर कांग्रेससँग नजिकिएका प्रचण्डले चुनावमा तालमेल गर्न भनेर कयौं पटक कांग्रेसी नेताहरूसँग छलफल नचलाएका होइनन् । सरकारको नेतृत्व गर्न पाउने अवसर प्राप्त हुनेमा उनलाई शंका थिएन । तर गतिमान, सशक्त र आस्थामा अडेको एमालेको संगठनको नेतृत्व गर्न पाए जीवनभर कम्युनिस्ट रहिरहन पाउने र सत्ताको केन्द्रमा रहन पाउने प्रचण्डको यो महत्वाकांक्षाले गुम्नसक्ने खतरा रहेको राजनीतिक ‘करियर’लाई सशक्त ‘कमब्याक’ गरेको छ ।
पार्टीभित्रको आन्तरिक किचलो
चोइटा-चोइटामा विभाजित बनेको पार्टी अझै विभाजित हुने खतरा बाँकी थियो । प्रचण्ड नेतृत्वको सरकारले मधेसी दलहरूको माग पूरा गर्ने सन्दर्भमा संसदमा पेश गरेको ‘संविधान संशोधन विधेयक’मा पार्टी दुई चिरामा विभाजित भइसकेको थियो । आफ्नै सरकारविरुद्ध टोपबहादुर रायमाझीले गरेको 'हर्कत'बाट प्रचण्ड हच्किएका थिए । प्रचण्डले सरकारको नेतृत्व गरिरहेकै समयमा रायमाझीले प्रदेश ५ मा एमालेसँग मिलेर आन्दोलन गरेका थिए ।
पार्टीभित्र नारायणकाजी श्रेष्ठ समूहले पनि प्रचण्डलाई अप्ठ्यारोमा पार्ने काम गरिरह्यो । कांग्रेससँग मिलेर सरकारमा रहँदा माओवादी केन्द्रलाई ‘लम्पसारवादी’को आरोप लागिरह्यो । पार्टीभित्रको असन्तुष्टि चरमचुलीमा पुगेपछि प्रचण्ड थकित हुन थालेका थिए । पहिलो संविधानसभापछि पार्टीमा मात्र होइन देशैभरी एकछत्र चलेको ‘प्रचण्ड क्रेज’को सुई दोस्रो संविधानसभापछि तल झर्न शुरु मात्र भएन, घरि-घरि ‘इम्प्टी’ मै पुग्न थाल्यो र प्रचण्डले कैयौंपटक ‘रिजर्व’मा पार्टी चलाए ।
मोहन वैद्यसँग मिलेर सम्बन्धविच्छेद गरेका केही नेताहरू पार्टीमा फर्केको भए पनि शुरूशुरूमा उनीहरूको नीति प्रचण्डलाई असहयोग गर्ने रह्यो । वाईसीएलको नेतृत्व विवाद, विद्यार्थी संगठनको नेतृत्व विवादजस्ता आन्तरिक विवादहरूको व्यवस्थापन गर्दा-गर्दा देशको नेतृत्वको विवाद सल्टाउने भूमिका उनको हातबाट करीब-करीब उम्किनै लागेको थियो ।
विवादका तीरहरूले बारम्बार प्रचण्डलाई असन्तुलित बनाए । प्रचण्ड करीब-करीब विकल्पविहीन बनेका थिए ।
एकताको लामो प्रयास
२०६३ सालदेखि नै पार्टी एकताका लागि पहल शुरू गरेको भनिएतापनि त्यसले गति लिएको थिएन । दुवै पार्टी एकआपसमा प्रमुख दुश्मन बनिरहेका थिए । एमालेमा केपी ओलीको उदय भएपछि दुश्मनी झन् बढ्यो यद्यपि त्यो दुश्मनी प्राविधिक तहसम्म मात्र थियो । दुश्मनी बढिरहँदा सैद्धान्तिक हिसाबले शान्तिपूर्ण बहुदलीय प्रतिस्पर्धाबाट समाजको रूपान्तरण गर्न सकिन्छ भन्ने समान धारणा पनि विकसित भइरहेको थियो ।
प्रादेशिक र संघीय निर्वाचनमा एमाले-माओवादी केन्द्र गठबन्धनले पेश गरेको चुनावी घोषणापत्र एकताको अर्को र गुणात्मक आधार बन्यो । दलीय अराजकताले दलदलमा फसेको देशमा जनाताले दुई दल एक हुने कुरालाई यसै स्वागत गर्ने भए, त्यो भन्दा अलग विकास र समृद्धिको एजेन्डालाई जनताले नपत्याउने कुरै भएन ।
एकताको बारेमा कुरा गर्दा माओवादीका केही केन्द्रीय नेताहरूले यसलाई प्रचण्डको ‘असन्तुलनको पराकाष्ठा’ भनेर अनौपचारिक कुराकानीमा टिप्पणी गरेका थिए । आफ्नै कार्यकर्तालाई एकता हुन्छ भनेर विश्वस्त तुल्याउन माओवादीलाई फलामको च्युरा चपाउनुसरह भएको थियो । तर एमालेमा भने कार्यकर्ताहरू अलि दृढ र ढुक्क देखिएका थिए ।
प्रचण्डलाई पार्टी विलय गर्न प्रयास गर्यो भनेर आरोप लगाउने कतिपय नेताहरूले वैशाख ३ गते बालुवाटारमा नेकपाको केन्द्रीय सदस्यको शपथ खाइरहेका भेटिए । एमालेलाई एकता नगर्न बाह्य दबाब धेरै थियो भने माओवादी केन्द्रलाई आन्तरिक दबाब ।
विलय कि एकता ?
नयाँ नामको नयाँ पार्टी घोषणा भइसकेपछि यसलाई विलय वा एकता भनेर टिप्पणी गरिरहनु त्यति आवश्यक छैन । विलय वा एकता भन्ने विषय ‘षड्यन्त्र सिद्धान्त’ले निर्देशित गरिरहेको विषय हो । यद्यपि नयाँ पार्टीभित्र महाधिवेशनपूर्वको समयमा यो बहस टड्कारो रूपले उदाउने देखिन्छ ।
यहाँनेर बुझ्नुपर्ने विषय के हो त भन्दा दुवै पार्टीले केन्द्रीय समिति विघटन गरे, त्यसपछि नयाँ केन्द्रीय समितिमा नयाँ सदस्यहरूलाई ल्याएर शपथ खुवाइयो । यो विलय र एकता दुवै होइन ‘विघटन र गठन’ हो । दुवै पार्टीको विघटन र नयाँ पार्टीको गठन हो ।
अबको मार्गचित्र
प्रभावशाली युवा नेता तथा मन्त्री गोकर्ण विष्टले छोटो कुराकानीमा पंक्तिकारसँग संख्याले कार्यक्षमतामा कत्ति पनि प्रभाव पार्दैन भनेका थिए । अर्की युवानेत्री रामकुमारी झाँक्री पनि एकता घोषणासभामा उत्तिकै उत्साहित देखिन्थिन् । ऐतिहासिक ढंगबाट जसरी एकता हुँदैछ, त्यसको मूल स्पिरिटबाट टाढा भाग्ने सुविधा कसैलाई नभएको भन्दै समयसापेक्ष चल्न नसक्ने एकाध निस्केर जाँदैमा एकताको स्वरूप परिवर्तन हुन नसक्ने झाँक्रीको प्रतिक्रिया थियो ।
तुलनात्मकरूपमा माओवादी केन्द्र र एमालेले दोस्रो तहका नेताहरूलाई बढी संवेदना र जिम्मेवारी बोधका साथ उत्पादन गरेको छ । राष्ट्रियता, सार्वभौमिकता, विकास, समृद्धिजस्ता विषयमा उनीहरू संवेदनशील देखिन्छन्, यद्यपि अझै आठ/दश वर्ष ‘प्रचण्ड ओली’ युग कायम रहिरहनेछ ।
नाममा कम्युनिस्ट नै भए पनि पार्टीको धारचाहिँ ‘लोकतान्त्रिक समाजवाद’ हुने कुरामा कुनै शंका रहेन । सर्वाहारावादी कम्युनिस्ट चिन्तनलाई ‘कल्याणकारी पूँजीवाद’मा बिसाइनेछ । मजदूरको हक अधिकारसँगै मालिकको अधिकारको पनि रक्षा गरिनेछ । राष्ट्रिय पूँजीको विकाससँगै दलाल पूँजीको पनि संरक्षण गरिनेछ । अनि समाजवादी क्रान्ति पूरा भएको भनिनेछ ।
संघर्षलाई समन्वयले विस्थापित गर्नेछ । क्रान्तिलाई आन्दोलन भनिनेछ । देश युरोपियन समाजवादतर्फ अघि बढ्नेछ । जनताले नीति र सिद्धान्त भन्दा पनि विधि र स्थायित्व खोजिरहेका हुन्छन् । सैद्धान्तिक मार्गचित्रभन्दा सत्ताको व्यावहारिक सञ्चालन महत्त्वपूर्ण हुन्छ । तर यो एकताले खाटी कम्युनिस्ट भनिनेहरूलाई नेपालमा नयाँ राजनीतिक स्पेस सृजना गरिदिएको छ ।
कुनै राजनीतिक संक्रमण वा अवरोध नभएको समयमा मन्त्रीहरूबीच कसले राम्रो काम गर्ने भनेर प्रतिस्पर्धा हुनुपर्ने हो । तर, विडम्बना ! सहज राजनीतिक अवस्थामा पनि झन्डै एक वर्षसम्म सरकारमा रहेका अधिकांश मन्त्रीको कार्यप्रगति ...
एकाधबाहेक अधिकांश मन्त्रीले प्रभावकारी कार्यसम्पादन गर्न नसकेपछि प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ स्वयंले मन्त्रीहरूलाई प्रस्ट चेतावनी दिएका छन् । नेपालीलाई नक्कली भुटानी शरणार्थी बनाएर अमेरिका ला...
देशका विभिन्न शहरमा गरिब–मजदूरहरूले छाक काटेर सहकारीमा जम्मा गरेको पैसा बदनियतपूर्ण ढंगले हिनामिना गरेर टेलिभिजनमा लगानी गरेको विषयले बजार तातिरहेको छ, जसमा जोडिएका छन् रास्वपा सभापति रवि लामिछाने...
सत्ता र शक्तिको आडमा गैरकानूनी ढंगले सरकारी जग्गा हडप्ने नेपालको शक्तिशाली व्यापारिक घराना चौधरी ग्रुपमाथि राज्यको निकायले पहिलोपटक छानबिन थालेको छ । काठमाडौंको बाँसबारीमा ठूलो परिमाणमा सरकारी जग्गा...
दुई–दुईपटक मिर्गौला फेरेको शरीर । मध्यजाडो नजिकिँदै गरेका मंसिरका चिसा दिन । त्यसमाथि वृद्धावस्था । यस्तो बेला ७० नाघेकाहरूको अधिकांश समय ओछ्यानमै बित्छ । नभए पनि घरको चार दिबारभित्र आराम गरेर अनि तात...
चरम आर्थिक संकटबाट गुज्रिएको श्रीलंकाले सन् २०२२ को अन्त्यतिर औषधि किन्ने क्षमता पनि गुमाएको थियो । ५० अर्ब डलरभन्दा बढीको विदेशी ऋण 'डिफल्ट' भएको थियो भने लाखौंले रोजगारी गुमाएका थिए । दशौं लाख मान्छे...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...