फागुन २८, २०८०
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
पंक्तिकार निजामती सेवामा आबद्ध व्यक्ति हो । यो गौरव गर्नुपर्ने विषय होइन, न त यसमा ग्लानी गर्नु नै जरुरी छ ।
निजामती सेवा जीवन गुजाराका लागि सम्भावित हजारौं विकल्पमध्येको एक हो । पंक्तिकार त्यही बाटोमा लागेको मात्र हो । हिजोआज अधिक प्रयोग हुने एउटा शब्द छ, 'राष्ट्र सेवक' । यदि राष्ट्र सेवा पेशा हो भने मात्रै सरकारी कर्मचारीलाई 'राष्ट्र सेवक' भन्न मिल्छ । अन्यथा सरकारी जागिर र राष्ट्र सेवा एउटै विषय होइन भन्ने पंक्तिकारको मत हो ।
संघीय गणतन्त्र नेपालमा राज्य पुनर्संरचनाको बहससँगै शुरु भएको र हालसम्म नटुंगिएको विषय हो, कर्मचारी समायोजन । यो आलेख कर्मचारी समायोजनको व्यावहारिक पाटोमा केन्द्रित छ ।
कर्मचारीतन्त्र, देश र हामी
नेपालको सार्वजनिक प्रशासनमा धेरै समस्याहरू विद्यमान छन् । यसमा सुधारको प्रयास निरन्तर चलिरहेको छ । क्रमश: सुधार पनि हुँदै आएको छ । यद्यपि त्यो जनअपेक्षाको अनुपातमा हुन सकेको छैन । कर्मचारीतन्त्र, खासगरी निजामती प्रशासन र यसले गर्ने सेवा प्रवाहसँग जोडिएका विषयमा समेत धेरै कमी कमजोरी छन् । तर,कर्मचारीतन्त्र पुरै बेकामे छ भन्ने निचोड सही होइन ।
नेपाली समाजको मनोविज्ञान यति कमजोर छ कि हामी हरेक विषयलाई सजिलै सामान्यीकरण गरिदिन्छौं । कुनै पनि विषय आफूलाई सही लागे शतप्रतिशत ठीक र गलत लागे शत प्रतिशत बेठीक ठान्ने प्रवृत्ति समाजको हरेक तहमा व्याप्त छ । कतिपय अवस्थामा यसले पूरै समाजलाई यथार्थभन्दा परतिर धकेलिरहेका उदाहरण पनि छन् ।
कर्मचारीको बारेमा हुने टिप्पणीमा समेत यही मनोविज्ञान प्रतिविम्बित हुनु अस्वाभाविक होइन । सञ्चार जगत, बौद्धिक वर्ग र उच्च प्रशासक तथा राजनीतिक नेतृत्वले समेत सोलोडोलो नकारात्मक टिप्पणी गरेको विषय आम नागरिकले सही विश्लेषण गर्नसक्ने कुरा होइन ।
८० हजारभन्दा बढीको संख्यामा रहेका निजामती कर्मचारीमा समाजका सबै पृष्ठभूमि र प्रवृत्तिका मानिसको समिश्रण छ । त्यहाँ न त राम्रा मात्रै छन्, न त नराम्रा मात्रै । २/४ प्रतिशत गलत प्रवृत्तिका मानिसको कारण सम्पूर्ण कर्मचारीतन्त्र अपमानित भइरहेको छ । गलत प्रवृत्तिका तिनै कर्मचारीको कार्यशैली समग्र कर्मचारीतन्त्र प्रति समाजको सोच र व्यवहारको निर्धारक भएको छ । कर्मचारीतन्त्रकै अभिभावक र उच्च पदस्थहरूले समेत त्यसैलाई आधार बनाएर टिका टिप्पणी गर्नु उदेकलाग्दो विषय हो ।
पछिल्लो समय राजनीतिक नेतृत्व मात्रै नभएर कर्मचारीतन्त्रकै व्यवस्थापनको नेतृत्वले समेत कर्मचारीलाई खराब घोषणा गरेर आफू अब्बल देखिने धुनमा लागेको देखिन्छ । बहालवाला उच्चपदस्थ कर्मचारीहरूले तल्लो तहका कर्मचारीको अपमान गर्नु, अपजस र अवगुण सबै तलतिर देखाउनु सामान्य विषय हुन थालेको छ ।
कर्मचारीतन्त्र गलत, कर्मचारीहरू गलत, कार्यालय र संगठनको कार्य सम्पादन खराब तर व्यवस्थापनको नेतृत्व सधैं ठीक हुनु कसरी सम्भव छ ? समग्र संगठनलाई नतिजामुखी बनाउनु नेतृत्वको प्रमुख काम हो । सांगठनिक सफलता नै नेतृत्वको योग्यता र क्षमताको मापन गर्ने प्रमुख आधार हो । र, हुनुपर्छ पनि । यो आधारभूत सत्यलाई नजरअन्दाज गर्दासम्म जतिसुकै ठूला गफ र भाषण गरे पनि कर्मचारीतन्त्रमा मापनयोग्य सुधार आउनु सम्भव छैन ।
समायोजनको हाउगुजी
कर्मचारी स्थानीय तहमा जान मानेनन् । कर्मचारीले टेरेनन् । यस्ता आशयका 'न्युज हेडलाइन' विगत एक वर्षदेखि दैनिकजसो आउने गरेका छन् । त्यससँगै कर्मचारीलाई स्थानीय तहमा पठाउनका लागि गर्नैपर्ने काममा भने खासै प्रगति भएको छैन । हालसम्म पनि कुन तहमा कति संख्यामा कर्मचारी खटाउने भन्ने विषय टुङ्गो लागिसकेको छैन । संगठन तथा व्यवस्थापन सर्वेक्षण (O & M Survey) जारी छ । त्यो नसकिएसम्म कुन तहमा कति दरबन्दी सिर्जना गर्ने र कर्मचारीको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने प्रस्ट हुँदैन ।
त्यससँगै विभिन्न मनोवैज्ञानिक त्रास फैलाइएको छ । एक कर्मचारीको दृष्टिकोणबाट संघीय सरकारको कर्मचारीको रूपमा रहने आफू सरहको कर्मचारीको तुलनामा आफू वृत्ति विकास र अन्य अवसरहरूमा पछाडि परिएला कि ! भन्ने चिन्ता हुनु स्वाभाविक हो । त्यसलाई स्पष्ट पार्ने काम व्यवस्थापनको हो । व्यवस्थापनले जहिलेसम्म यो विषयमा सबै कर्मचारीलाई प्रस्ट पार्न सक्दैन, तबसम्म यो अलमल कायमै रहन्छ ।
स्थानीय तहमा खटिने कर्मचारीको सरुवाको आधार स्पष्ट भएको छैन । वृत्ति विकासको विषय के हुने भन्नेसमेत टुङ्गो लागेको छैन । अर्कोतर्फ स्थानीय राजनीतिक नेतृत्वले 'कर्मचारीलाई अब ठिक पार्ने' आशयका भाषणबाजी गरिरहेका छन् । कतिपय स्थानीय तहमा नेतृत्वले कानून र नीति, नियमभन्दा बाहिरका कामहरूका लागि दबाब दिनुपनि कर्मचारीमा त्रास बढाउने कारक बन्न पुगेको छ । एकाध स्थानीय तहमा कर्मचारीले कुटाइ खाएकासम्म उदाहरण छन् । सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले पठाएका कर्मचारीलाई हाजिर हुन नदिएर आफू अनुकूलको कर्मचारी ल्याउने प्रयासमा निर्वाचित जनप्रतिनिधि लागेको समेत जगजाहेर छ ।
आजको मितिसम्म जस्तोसुकै परिस्थितिमा पनि मेची-महाकालीका जुनुसुकै स्थानमा कर्मचारी निसंकोच खटिएका थिए र छन् । आगामी दिनमा वृत्ति विकास, सरुवा र अन्य सुविधाको दृष्टिले तहगत आधारमा फरक पर्ने आशंकाले कर्मचारीहरूमा मनोवैज्ञानिक त्रास फैलाएको हो । यसको निवारण नै संघीय नेपालमा सार्वजनिक प्रशासनको भावि दिशा तय गर्ने पहिलो खुड्किलो हुनेछ ।
संघीय सरकारका निकायहरू, प्रदेशको राजधानी र स्थानीय तहको केन्द्र एक/दुई किलोमिटरको दुरीमा भएका स्थानमा समेत कर्मचारीले प्रदेश र स्थानीय तहमा खटिई जान अनिच्छा देखाउने अवस्था सिर्जना भएको छ । एक किसिमको मनोवैज्ञानिक त्रास र हाउगुजी फैलाइएको छ । जबकि ती तीनमध्ये कुनै पनि कार्यालयमा काम गर्दा कर्मचारीलाई दैनिक रूपमा कुनै पनि प्राविधिक कठिनाइ छैन । यसमा राजनीतिक नेतृत्वको शैली, व्यवस्थापकीय कार्यमा ढिलाई, संघीय निजामती सेवा ऐन निर्माणमा भइरहेको विलम्बजस्ता कारणहरू जिम्मेवार छन् ।
निजामती कर्मचारीहरूसमेत आधिकारिक सूचना र तालुक निकायको निर्देशन, परिपत्रभन्दा बढी पत्रपत्रिकाका हेडलाइन पढेर आतंकित भएको पाइन्छ ।
राजनीतिक नेतृत्वले समेत स्थानीयस्तरमा काम गर्न असहज भएको विगतको विषम परिस्थितिमा पनि देशको दैनिक प्रशासन सञ्चालन गरिरहेको कर्मचारीतन्त्र संघीयता कार्यान्वयनको पहिलो चरणमै यो स्तरमा आतंकित हुनुपर्ने अवस्था किमार्थ ठीक होइन । यसलाई जतिसक्दो छिटो टुंग्याउनु जरुरी छ ।
पंक्तिकारको बुझाइमा जुनसुकै तहमा खटिए ता पनि वृत्ति विकास र सरुवा यी दुई विषयमा समान तहका कर्मचारीको बीचमा फरक नहुने व्यवस्था गरिएमा अहिले देखिएको समस्या स्वत: समाधान हुन्छ । व्यवस्थापन, आधिकारिक ट्रेड युनियन र कर्मचारी हक हितका लागि क्रियाशील सबै संघ-संगठनहरूले यीनै दुई विषयलाई केन्द्रमा राखेर समाधान पहिल्याउनु जरुरी छ । बाँकी समस्याहरू क्रमश: हल हुँदै जानेछन् ।
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...
एक दिन काम विशेषले नयाँ सडकतिर गएको थिएँ, मोबाइल टिङटिङ गर्यो । हेरेँ पुराना मित्र जयदेव भट्टराई, सम्पादक मधुपर्क (हाल अवकाश प्राप्त) ले सम्झेका रहेछन् । हामी दुई लामो समयसम्म सँगै रह्यौँ, कहिले गोरखापत्र...
आत्मिक शुद्धताका पक्षपाती दार्शनिक सुकरात चौबाटोमा उभिएर एथेन्सबासीलाई आह्वान गरिरन्थे– ‘तपाईं नीति, सत्य र आत्माको शुद्धताका लागि किन ध्यान दिनुहुन्न ?’ उनका अर्थमा त्यो जीवन बाँच्न योग्य हुँदैन...