धनगढी– कैलालीको धनगढी उपमहानगरपालिका–५ जाइँका भलमन्सा९थारु मुखिया० कुलवीर चौधरीले गाउँ प्रमुखको जिम्मेवारी सम्हालेको छैठौं वर्ष शुरु भएको छ । लगातार पाँचौं वर्षसम्म जिम्मेवारी पूरा गरेका उनी शनिवार भएको गाउँको माघी डेवानी कार्यक्रमबाट पुनः गाउँ प्रमुखको जिम्मेवारी पाएका हुन् । तर राज्यको कुनैपनि तहले सरोकार नराखेपछि उनलाई चिन्तित तुल्याएको छ ।

उनले भने–‘आजभोलि गाउँघरमा भलमन्सा बन्न कोही इच्छुक हुँदैन । त्यसमा राज्यको कुनैपनि निकायले प्रथाजन्य कानूनलाई मान्यता नदिंदा दुःख लाग्छ । तर पुखौंदेखिको प्रचलन जोगाउनुपर्छ भन्ने विचारले जिम्मेवारी सम्हाल्दै आएको छु ।’

गोदावरी नगरपालिका–८ फकलपुरका हालै चुनिएका भलमन्सा फुलाराम चौधरीको भनाइ पनि कुलवीर भन्दा फरक छैन । राज्यले प्रथाजन्य कानूनलाई वेवास्ता गर्दा संकटमा परेको बताए । राज्यकै उपेक्षाले नयाँ पुस्तामा पनि प्रथाजन्य संस्कारप्रति आकर्षण नहुँदा परम्परा जोगाउनलाई पनि भलमन्सा भएको उनको भनाइ छ ।

भलमन्सा तथा बरघर प्रथा नेपालको आदिवासी थारू समुदायको प्रथाजन्य कानूनको रुपमा स्थापित प्रथा हो । जुन प्रथा अनुसार थारू समुदायमा बरघरहरुले निश्चित समय र उदेश्यका लागि समाजबाट कार्यकारी प्रमुखको जिम्मेवारी पाएका हुन्छन् । माघी पर्व मनाएपश्चात आजभोलि थारु वस्तीमा बरघर, भलमन्सालगायत वस्तीको नेतृत्व चयनको काम धमाधम चलिरहेको छ । यसरी आफ्नो वस्तीको नेतृत्व आफै छनौट गर्ने प्रणालीलाई थारु समुदायमा ‘माघी डेवानी’का साथै भूरा खेल भन्ने गरिन्छ ।

भलमन्सा कुलवीरका अनुसार भलमन्सा तथा बरघरहरुले गाउँको विकास निर्माणमा श्रमदान, झै–झगडा मिलाउने, विवाह, भोज, मृत्यु संस्कार, गाउँलेको सुख–दुःखमा गाउँलेहरुलाई नै परिचालन गर्ने काम गर्दछन् । पहिले–पहिले गाउँको निःशुल्क सेवा गर्दै आएका नेतृत्वकर्ताहरुले पछिल्लो समयमा भने सेवा गरेबाफत गाउँलेहरुले प्रत्येक घरबाट जिन्सी, नगद संकलन गरेर केही पारिश्रमिक समेत दिन थालेका छन् ।

माघी डेवानी कार्यक्रमबाट गाउँलेहरुले भलमन्सा कुलवीरको वार्षिक तलब २९ हजार निर्धारण गरेका छन् । भलमन्सा संगै गाउँलेहरुले सहायक गाउँ प्रमुख तथा चौकीदारमा छनौट भएका सन्तराम चौधरीको वार्षिक तलब २५ हजार, गुरुवा अर्थात गाउँको पुरोहितको तलब १९ हजार र केसौका अर्थात सहायक पुरोहितको तलब १७ हजार दिने निर्णय गरेका छन् ।

भलमन्सा तथा बरघर प्रथा मुलुकको दाङ, बाँके, बर्दिया, कैलाली, सुर्खेत, कञ्चनपुर लगायत जिल्लामा बसोबास गर्ने थारु समुदयमा रहि आएको छ । जसले समाजमा बढी महत्व पाउने गरेको छ । तर पूर्वी तराईका जिल्लामा समेत थारु समुदयको बसोबास रहेपनि यो प्रथा त्यति फष्टाएको देखिँदैन ।

अन्तर्राष्ट्रिय महासन्धीलाई वेवास्ता

नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय श्रम महासन्धी १६९ को पक्ष राष्ट्र हो । जुन महासन्धीले आदिवासी जनजातिको हक अधिकारको व्यवस्था गरेको छ । जसको धारा ७ को १ मा सम्बन्धित आदिवासीहरुलाई आफ्ना जीवन, आस्था, संस्था तथा आत्मिक कल्याण तथा निजहरुले ओगोटेको वा अन्य किमिमले प्रयोग गरेको भूमिमा प्रभाव पार्ने विकासका प्रक्रियाको लागि आफ्नो प्राथमिकता निर्धारण गर्न तथा सम्भव भएसम्म आफ्ना आर्थिक, सामाजिक तथा साँस्कृतिक विकासउप्पर नियन्त्रण कायम राख्ने अधिकार छ । त्यस्तै धारा २ को ख मा आदिवासीहरुको सामाजिक, साँस्कृतिक पहिचान, परम्परा तथा प्रथा तथा संस्थाप्रति सम्मान राख्दै निजहरुको सामाजिक, साँस्कृतिक, आर्थिक अधिकारको पूर्ण कार्यान्वयनको प्रवद्र्धन गरिने भनिएको छ । 

तर राज्यले हालसम्म लागु कुनै पहल तथा प्रक्रिया नचालेको बताउँछन् थारु नागरिक समाज कैलालीका संयोजक दिलबहादुर चौधरी । नेपाल उक्त महासन्धीको पक्ष राष्ट्र भैसकेपछि सन्धीको कार्यान्वयनतिर ध्यान दिनुपर्ने उनको जोड छ ।

जिल्ला अदालत कैलालीका पूर्व अतिरिक्त न्यायधिश मातृका मरासैनी नेपालको कानूनले प्रथाजन्य कानूनलाई प्रवद्र्धन गरिरहेको बताए । राज्यको कानूनको मूल स्रोत नै प्रथाजन्य कानून रहेको बताउदै न्याधिश मरासैनीले धेरै प्रकृतिको मुद्धामा बड्घर प्रथाले सहयोग गरिरहेको बताए ।

‘घरझगडा, सम्पति, अंशवण्डा सम्बन्धी विवादलगायत देवानी मुद्धाको छिनोफानो बड्घरले गर्न सक्छ, तर चोरी, डकैती, हत्या, जबरजस्तीकरणीलगायत फौजदारूी मुद्धामा प्रथाजन्य कानूनले छिनोफानो गर्न पाउँदैन । त्यो अमान्य हुनेछ’ न्याधिश मरासैनीले भने ।

भलमन्साहरुको लगत संकलन गर्छु : मेयर वड

राज्यको निकायबाट बरघर प्रथालाई वेवास्ता हुँदै आएपनि धनगढी उपमहानगरपालिकाका मेयर नृपबहादुर वडले प्रथाजन्य कानूनलाई संरक्षण र सम्वद्र्धनको नीति आवलम्बन गरेको दावी गरे । भलमन्सामार्फत विकास निर्माणका धेरै काम हुँदै आएको बताउँदै उनले भलमन्साहरुको लागि ठोस कार्यक्रम ल्याउन लगत संकलनको तयारीमा रहेको जनाए ।

तर भलमन्साहरुले समय अनुसार पनि चल्नुपर्ने मेयर वडको सुझाव छ । वर्तमान अवस्थामा थारु वस्तीमा अन्य समुदायको पनि बसोबास रहिआएकाले सबै समुदाय अटाउन सक्ने साझा प्रथाको विकास गर्नुपर्ने औल्याए ।

मेयर वडले भने–‘बरघर प्रथा समाजको लागि बनाइएको साझा पुरानो सामाजिक प्रथा हो । यसमा सबै समुदायको सहभागिता हुन जरुरी छ । यसमा हाम्रो साथ सहयोग रहन्छ ।’