×

NMB BANK
NIC ASIA

शिक्षा निरन्तर अनि असीमित आयाम र आयतनको हुन्छ भन्ने मान्यता विश्वभर स्थापित छ । प्राचीन पूर्वीय चिनियाँ दार्शनिक कन्फुजुले शिक्षालाई प्रमाणपत्र भन्दा पनि सद्गुण र सदाचारिता अनि शिष्टाचारिताको सम्मिश्रणात्मक प्रतिबिम्बनका रूपमा बुझ्ने बुझाउने गरेको देखिन्छ । तर आजकल शिक्षा सामाजिक तथा व्यावहारिक भन्दा पनि प्रचारात्मक र व्यावसायिक बन्दै गएको कुरा शायदै कसैबाट छिपेको छ । शिक्षा विशुद्घ प्रमाणपत्रको संकलन र प्राप्तिमा केन्द्रित बन्दैछ ।

Sagarmatha Cement
Muktinath Bank

यस्तो प्रकृतिको शिक्षामा विद्यावारिधि समेत भनिने पीएचडीे औपचारिक अध्ययनको सबैभन्दा उपल्लो शैक्षिक उपाधि हो । सामान्यतया यो उपाधिधारीलाई ज्ञान तथा सचेतनाको वितरक मानिन्छ । समाजको सामयिक परिवर्तन र पुर्ननिर्माण गर्न पीएचडीधारीहरूको अध्ययन, अनुसन्धानकोे विशिष्ट योगदान रहन्छ भन्ने अवधारणा छ । तसर्थ यसप्रकारको महत्त्व भएको मानक उपाधि लिन खोज्नु पनि शायद मानवीय स्वभाव नै होला । 


Advertisment
RMC TANSEN
IME BANK INNEWS
shivam ISLAND

तर नेपालमा अहिलेसम्म कतिजना व्यक्तिहरू उक्त उपाधिबाट विभूषित छन्  भन्ने प्रस्ट आँकडा छैन । उक्त उपाधि लिने पहिलो नेपाली नागरिक को थिए भन्नेमा पनि फरक फरक नामहरू देखिएका छन् । तर त्यो संख्या मननयोग्य रूपमा उच्च हुँदै गइरहेको भने अवश्य छ । अहिले नेपालका पाँचवटा विभिन्न विश्वविद्यालयहरूले पीएचडी उपाधि प्रदान गर्छन् । केही मानिसले प्राविधिक तथा चिकित्सा अध्ययन सम्बन्धी संस्थान अथवा निकायहरूबाट पनि उपाधि लिन्छन् । विदेशबाट यसप्रकारको उपाधि लिनेहरूको संख्या समेत बढ्दैछ । सम्बन्धित विषयमा ज्ञान तथा दर्शनको राजा बराबर मानिने यो उपाधि प्राप्त मानिसहरूले त्यही आदर्श बराबरको योगदान समाजलाई पुर्‍याएका छन् वा छैनन् ? उनीहरूले त्यो योगदान पुर्‍याउने क्षमता राख्छन् वा राख्दैनन् ? विचार पुर्‍याउनुपर्ने पक्ष बन्दैछ । तर पीएचडी मोह चाहिँ  धेरैको आकांक्षा बन्दैछ, थुप्रै मानिस त्यसलाई पाउन अहोरात्र दौडदैँछन् । 


Advertisment
Nabil box
Kumari

विदेश गएर उपाधि हासिल गर्नेकोे संख्या पनि निकै छ । विद्वत्वृत्तिमा विदेश गई उतै बसी पीएचडी गर्नेहरूको बारेमा टिप्पणी गर्ने हतार गरिहाल्नु अलिक स्वाभाविक हुदैन । तर छिमेकका विभिन्न विश्वविद्यालयमा शोध प्रस्ताव दर्ता गर्दै विदेश गएको औपचारिकता देखाउने र यहीँ बसेर ती उपाधि लिएको दाबा गर्नेहरू अझ धेरै छन् । त्यसरी प्राप्त उपाधिमाथि समाज विश्वस्त बन्न सकिरहेको छैन । अपवादबाहेक अधिकांश दीक्षितहरूले उपाधिको मानमर्यादा कायम राख्नेगरी कार्यसम्पादन गर्नसकेका छैनन् । त्यही भएर होला विश्वविद्यालय अनुदान आयोगले विद्यावारिधि शोधार्थीलाई दिने विद्वद्वृत्तिमा निवेदन दिन केही वर्ष पहिलेदेखि अनिवार्य रूपमा स्वदेशकै विश्वविद्यालयमा शोध प्रस्ताव दर्ता भएको हुनु आवश्यक हुने नियम अंगीकार गरेको छ । विदेशी विश्वविद्यालयमा विद्यावारिधि शोध प्रस्ताव दर्ता गर्नेलाई त्यस्तो ग्रान्ट दिइँदैन । आयोगको यस्तो कदमसँगै बजारमा यहाँ पीएचडीको थेसिस लेखिन्छ भन्ने ब्यानरहरू पनि कतैकतै देखिनुले उपाधिमाथि शंकास्पद नजरलाई अझ सहयोग पुग्दैछ । 

Vianet communication
Laxmi Bank

मुख्यतः अहिले देखिएका आम पीएचडीहरूलाई तीन विभिन्न समूहमा राखेर हेर्न सकिन्छ देखिन्छन् । पहिलो, निकै परिश्रमसाथ अध्ययन, अनुसन्धान तथा आवश्यक शोधसहित विभूषित हुन्छन् । गहिरो सुझबुझ निर्माण गर्छन् । समाजलाई आफ्ना खोज, अनुसन्धानमार्पmत निरन्तर सुसूचित गराउने पवित्र कार्यमा दत्तचित्त रहन्छन् । स्वदेश तथा विदेशमा प्रख्याति र प्रशस्तिसाथ जिउँछन् । आफ्नो र समाजको शैक्षिक उन्नयनमा उभार ल्याउन तल्लीन रहन्छन् र यसमा आनन्द समेत अनुभव गर्छन् । जीवनपर्यन्त सफलताको रूपमा ग्रहण गर्छन् । समाजले समेत उनीहरूमा ओज र ज्ञानको फराकिलो दायरा अनुभव गर्छ । 
दोस्रो, केही मानिस बजारमा मःमः पसल खुले जस्तै खुलेका ‘यहाँ थेसिस लेखिन्छ’ भन्ने पसलको सहयोगमा उपाधि लिन्छन् र त्यसलाई जागिरको बढुवामा प्रयोग गर्छन् । अनि केही समयपछि आप्mनो शोधको निष्कर्ष के थियो भन्नेमात्र हैन, कतिले त शोधको विषय समेत बिर्सन्छन् । 

तेस्रो प्रकार चाहिँ छिमेकबाट आमन्त्रित उपाधि लिन्छन् । देशको सबैभन्दा बढी पढिने भनेर आत्मप्रशंसाको पुलिन्दा बोक्ने र सबैभन्दा व्यावसायिक पत्रकारिता गर्ने भनेर आफैं उद्घोष गर्ने सञ्चारमाध्यमचाहिँ कोटेश्वरमा र डिल्लीबजारमा पीएचडीको विज्ञापन छापिदिन्छन् । उनीहरूलाई पैसा भए सामग्रीको विश्वनीयता तथा गहनता केहीसँग पनि सरोकार हुँदैन । कुनै बेला तिनीहरू भारतको प्रख्यात ज्योतिष फलना फलना होटलमा बसेको भनेर विज्ञापन छाप्ने गर्थे । नागरिकलाई त्यहाँ गएर भविष्य जान्न भन्दै आग्रह गर्थे । आफैंलाई ठूलो मान्ने छापा अखबारले विज्ञापन गरिदिने त्यस्ता अखडाहरू तेस्रो प्रकारका उपाधि लिनेलाई मन्दिर जत्तिकै पवित्र बन्छन् । के पीएचडी कुनै सांगीतिक/सांस्कृतिक कार्यक्रम हो, ठाउँ विशेषमा आयोजना हुने ? 

दोस्रो र धेरै हदसम्म तेस्रो खालका उपाधिहरू किनिएका छन् । स्वदेशी विश्वविद्यालयहरूले केही शोध लेखहरू माग्छन् । बेला/बेलामा प्रगतिको प्रतिवेदन सहित मौखिक परीक्षा सामना गर्नुपर्छ । शोध प्रस्ताव दर्ता भएपछि अन्तिम उपाधि प्राप्त गर्ने बेलासम्म कम्तीमा पनि पाँचपटक प्रस्तुतीकरण तथा दशौंपटक सुधार गर्नुपर्छ । शोध निरीक्षकदेखि अन्तिम भाईभा हँुदासम्म झन्डै दुई दर्जन विज्ञको सुझाव अनुसार शोधलाई निखार्नुपर्छ । तेस्रो प्रकारका उपाधि लिनेहरूले यस्ता चरणहरू अवलम्बन गरेको देखिँदैन । देशबाहिर पनि राम्रा विश्वविद्यालयबाट त्यहीँ बसेर अध्ययन अनुसन्धान गरी उपाधि लिएका केही संख्यालाई छाड्दा नेपालै बसी विदेशको कुनै विश्वविद्यालयमा दर्ता भई यहीँबाट उपाधि लिएकाहरू प्रति शंका हुनु स्वाभाविक देखिन्छ । ती उपाधि तस्करी पैठारी गरिएका अवैधानिक उपाधिहरू हुन् ।

अधिकांशमा उपाधिपछि आफ्ना निष्कर्षहरू पाठकसामु पुर्‍याउने अनि निरन्तर अनुसन्धान गर्ने बानी पीएचडीधारीमा देखिँदैन । सम्बन्धित विषयमा कसैले केही प्रश्न गर्‍यो भने आफ्ना कुरा प्रस्ट्याउनु भन्दा म पीएचडीका अगाडि फुर्ति लगाउने भनेर उल्टै जिज्ञासुको हुलहुज्जत लिने अभ्यास हुन्छ । उपाधिको महत्त्व त त्यतिखेर मात्र शोभनीय रहन्छ जब अरूले त्यसलाई बुझेका र मनन गरेका हुन्छन् । 

शहरका मुख्य निजी शैक्षिक संस्थाका अधिकांश प्रमुखहरू त्रिभुवन विश्वविद्यालयका स्थायी वेतनधारी विभिन्न तहका प्राध्यापक छन् । पछिल्लो समय ती शिक्षकहरूले छिमेकका विभिन्न नामधारी विश्वविद्यालयबाट उपाधि लिने प्रचलन सामान्य फेशन बन्दैछ । अलिक नाम चलेका संस्थाका पदाधिकारी चाहिँ शेन्जेन भनेर चिनिने नर्वे, पोल्यान्ड, डेनमार्क जस्ता देशमा पीएचडी दौडाहामा देखिन्छन् । 

नेपालमा कार्यक्षेत्र भएर यहीँ बसिरहँदा किन यहीँबाट उपाधिका लागि प्रयत्न नगरेको भन्दा चाहिँ उनीहरू यहाँ विभिन्न बाहानामा दुःख दिने, दर्ता गर्नुअघि नै शोध लेखहरू प्रकाशित हुनुपर्ने जस्ता अप्ठ्यारा बताउँछन् । उनीहरूको नजरमा यहाँभन्दा विदेशका विश्वविद्यालयहरू ग्ुाणस्तरीय लाग्छन् । तर उनीहरूले नै कम गुणस्तरीय भनेकोमा समेत उपाधिका लागि दर्ता नै गर्न योग्यता नपुगेका वा उक्त प्रक्रियालाई अवलम्बन गर्ने साहस नभएकाहरू राम्रा भनिएका ती विश्वविद्यालयबाट कसरी उपाधियोग्य बन्छन् ? कि उनीहरू रातारात सुधारिएका हुनुपर्‍यो कि उनीहरूले गुणस्तरीय भनेका ती विश्वविद्यालय चाहिँ जसो/जसो शोधार्थी उसो/उसो स्वाहा हुनुपर्‍यो । यसमा अनुसन्धान र अनुगमन दुवै आवश्यक छ । अन्यथा मैले समाजमा ज्ञानको कस्तो नयाँ आयाम स्थापित गर्दैछु, मेरो अनुसन्धानले देशको विकासमा कसरी सहयोग पुग्छ भन्ने बुझाउन नसक्ने विद्वत्ता मिसन नभएर फेशन मात्र हुन्छ । 

नेपाल पीएचडी संघले पछिल्लो समय विद्यावारिधि उपाधि लिनेहरूको संख्या ज्यामितीय हिसाबमा बढेको बताउँछ । किन ती अधिकांश चाहिँ उपाधि लिन्छन् अनि हराउँछन् ? आफूले ज्ञान लिएका छैनन् कि लिएको ज्ञान सार्वजनिक गर्न र समाज सुधारमा त्यसको उपयोग दर्ज गराउन चाहँदैनन्, प्रश्न पेचिलो बन्दैछ । 

अध्ययन मात्रै पूर्ण होइन, लेखन र आफ्नो ज्ञानको सार्वजनिकीकरण गर्दा मात्र ज्ञान जीवन्त रहन्छ । तर अधिकांश पीएचडीहरूले आफूहरूलाई स्थापित गराउन प्रयास गरेनन् वा सकेनन् ? त्यसको सोधखोज हुनुपर्छ । पीएचडी प्रौढ शिक्षा त अवश्य होइन । पीएचडी नभए अलिक अवमूल्यन हुँदोरहेछ भनेर हलुका हिसाबमा पीएचडी प्राप्त गर्न लालायितहरूको बढ्दो समूहले यो जिम्मेवार र ओजनदार उपाधिको धज्जी उडाउँदैछ । तसर्थ देशको शिक्षालाई व्यवस्थित र सार्थक बनाउन लागिरहेका नियामक संस्थाहरूले पीएचडी नाममा आएका अविश्वसनीय र शंकास्पद पैठारीको छानबिन गर्नुपर्छ । यो उपाधिलाई देश र समाजको मिसन बनाउनुपर्छ । यो व्यक्तिको सनक वा इच्छामा भर पर्ने नक्कली फेशन मात्र हैन । उपाधिको आयातले केहीलाई राहत दिए पनि देशको सम्पुर्ण शैक्षिक धरातल अनि तौललाई आघात गर्दैछ ।

विश्वविद्यालयहरू तथा विश्वविद्यालय अनुदान आयोगको ध्यान यता अविलम्ब पुग्नुपर्छ । सबैभन्दा पहिले यहीँ बसेर विदेशबाट आयात गरिएका माथि उल्लेखित तेस्रो प्रकारका पीएचडीहरूलाई एकमुष्ट बदर गर्दै दोस्रो प्रकारमाथि समेत छानबिन  थालिनुपर्छ ।

hAMROPATRO BELOW NEWS
TATA Below
साउन २१, २०७६

काठमाडौं – सरकारले शिक्षाका लागि तुलनात्मक रूपमा बजेट बढाउँदै लगेपनि सामुदायिक विद्यालयमा अध्ययनरत विद्यार्थीको सिकाइस्तर भने दिन प्रतिदिन खस्किँदै गएको छ । विद्यार्थी उपलब्धिको राष्ट्रिय परीक्षणअनुसार व...

साउन २५, २०७६

बेझाड – तिनाऊ गाउँपालिका–५ स्थित चरचरे प्राथमिक विद्यालय १ शिक्षकको भरमा सञ्चालनमा छ । विद्यालयका ६ विद्यार्थीलाई एउटै कोठामा राखेर पढाउने गरिएको छ ।  विद्यालयमा महिनाभरि १० दिनमात्र पढाइ...

बैशाख १९, २०७६

विराटनगर – विराटनगर महानगरपालिका भित्रका निजी स्कूलहरूले मनपरी शुल्क लिइरहँदा समेत स्थानीय सरकार मौन छ । संविधानले नै माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा स्थानीय सरकारको अधिकार सूचीमा राखेको अवस्थामा विराटनगर...

असार १३, २०७६

बुटवल – रूपन्देहीका सामुदायिक विद्यालयको नतिजा यस वर्ष अब्बल देखिएको छ । नमूना विद्यालयले यस वर्षको एसईई नतिजामा ४ जीपीएसहित उत्कृष्ट नतिजा ल्याएका हुन् । कतिपय निजी स्कूललाई नै टक्कर दिने गरी सामुदाय...

असार २१, २०७६

जनकपुरधाम – भविष्यकुमार झा जन्मदेखि नै पूर्णरुपले दृष्टिविहीन छन् । महोत्तरीको जलेश्वर नगरपालिका–४ सुगागाउँका ३५ वर्षीय झा जिल्ला हुलाक कार्यालय धनुषामा कार्यरत छन् । शिक्षा संकायमा स्नातकोत्तर गरे...

साउन २७, २०७६

काठमाडौं – काठमाडौंको संस्कृत माध्यमिक विद्यालयमा विद्यार्थी अनुपातभन्दा निकै बढी शिक्षक छन् । ५० जना विद्यार्थी बराबर १ जना शिक्षक अर्थात् विद्यार्थी–शिक्षक अनुपात ५०ः१ हुनुपर्नेमा उक्त माविमा सो अनु...

अपराजित जनयुद्धको पराजित कथा

अपराजित जनयुद्धको पराजित कथा

चैत १४, २०८०

सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...

निर्मोही राज्य र युगीन अवतारको प्रतीक्षामा नेपाली समाज

निर्मोही राज्य र युगीन अवतारको प्रतीक्षामा नेपाली समाज

चैत १२, २०८०

रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन ।  सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...

सत्यको खोजी

सत्यको खोजी

चैत १०, २०८०

कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...

x