धनगढी – जिल्ला कारागार कैलाली स्थापना भएको ७९ वर्ष पुगेको छ । सशस्त्र द्वन्द्वताका १ पटक जेल ब्रेक भयो । २५ जना अट्ने क्षमताको कारागार १ सय ५० जना अट्ने बनाइयो ।

कैदीबन्दी संख्या कहिल्यै घटेन । क्षमताभन्दा ३ गुणा वृद्धि भई असार मसान्तसम्ममा ४ सय ८६ जना पुगेका छन् ।

१ कोठे जीर्ण संरचनाभित्रै खुम्चिएको कारागार प्रशासनलाई कैदी व्यवस्थापनमा हम्मेहम्मे परेको छ । एउटै साँघुरो कोठामा दैनिक प्रशासनिक गतिविधि, लेखा, कैदीबन्दीको स्वास्थ्य जाँच गरिँदाको पीडा कार्यरत कर्मचारीले आफैंभित्र गुम्स्याएर बस्न बाध्य छन् ।

कारागारका चिकित्सक तथा सिनियर अहेब हरिभक्त विष्टले निसंकोचपूर्वक भने, ‘भौतिक संरचना नभएकै कारण यही कोठाभित्रै सबैथोक गर्नुपर्छ । कोही न कोही बिरामी परिरहन्छन् । गोप्य अंग जाँच गर्नुपर्दा कि त अन्य कर्मचारीलाई बाहिर निकाल्नुपर्छ । कि त आँखा बन्द गरेर पनि स्वास्थ्य जाँच गर्नुपर्ने बाध्यता छ ।’

कैदीबन्दीका लागि पर्याप्त संरचना नहुँदा रोगको संक्रमण बढ्ने उत्तिकै सम्भावना छ । स्वासप्रस्वास, छाला सम्बन्धी विभिन्न सरुवा रोग सर्ने सम्भावना रहेको चिकित्सक बिष्टको भनाई छ ।

क्षमताभन्दा तेब्बर बढी कैदीबन्दी हुँदा व्यवस्थापनमा समस्या थपिँदै गएको कारागार प्रमुख महेन्द्र खड्काले बताए । कतिपय समयमा आधा कैदीबन्दी सुत्नुपर्ने र आधाले बसिरहनुपर्ने अवस्था रहेको बताउँदै उनले त्रिपाल टाँगेर बनाइएको टेन्टमा कैदीहरूलाई बसाउँदै आएको जानकारी दिए । कारागारभित्रै १ दर्जन टेन्ट बनाएर कैदीबन्दीलाई बडो मुस्किलले व्यवस्थापन गर्दै आएको कारागार प्रमुख खड्काले बताए ।

राज्यले समय अनुसार कारागार व्यवस्थापनमा ध्यान नदिँदा कारागारमा व्यापक मानवअधिकार उल्लंघन समेत हुँदै आएको बताइएको छ । लामो समय टीकापुर घटना मुद्दामा कारागारमा बसिसकेका थारु नेता लक्ष्मण थारुले कारागार व्यवस्थापन राज्यको प्राथमिकतामा नपरेको बताए । कैदीबन्दीलाई लामो समयसम्म टेन्टमै राख्ने हुँदा बाँच्न पाउने अधिकारबाट समेत कैदीबन्दी वञ्चित हुँदै आएको बताए ।

जेल चलान हुने बित्तिकै मनोवैज्ञानिक रुपमा कमजोर बनेका कैदीबन्दीले गर्मीमा अधिक गर्मी, जाडोमा अति जाडो र वर्षात्मा भिज्नुपर्ने भएकाले कारागार सुधार गृह नभई नितान्त यातना गृह बनेको नेता थारुको भनाई छ । उनले कैलाली कारागारभित्रका करीब ३५ प्रतिशत कैदीबन्दी टेन्टमै बस्दै आएको समेत दाबी गरे ।

कारागार प्रमुख खड्काले भौतिक संरचना निर्माणको लागि पटक–पटक कारागार विभागसहित सम्बन्धित निकायको ध्यानाकर्षण गराउँदै आएको बताए तर हालसम्म व्यवस्थापनमा सरकारको ध्यान नपुुगेको उनले बताए । कारागार प्रशासन रहेको भवन जीर्ण हुँदा पानी चुहिने समस्याले कागजात बचाउन समेत धौंधौं पर्दै आएको कारागार प्रमुख खड्काले दुखेसो सुनाए ।

केन्द्रीय कारागार विभागले कारागार व्यवस्थापनको लागि भन्दै भौतिक संरचना निर्माण इस्टिमेट माग गरेपछि २०७५ भदौ १ गते जिल्ला कारागारले विभागलाई भौतिक संरचना निर्माणको लागि इस्टिमेटसहित विवरण पठाएको थियो । बन्दीगृह, १ थान गाडी, ब्यारेक, चेकपोस्ट, सेफ्टी ट्यांकीसहित महिला पुरुष शौचालय, कार्यालय भवनसहित १२ करोड, ८२ लाख, ८४ हजार ६६४ रुपैयाँ बराबरको लागत इस्टीमेट पठाएको तर कुनै सुनुुवाइ नभएको कारागार प्रमुख खड्काले बताए ।

कारागार कैलालीमा हाल ३० जना विदेशी कैदीसहित ४ सय ८६ जना कैदीबन्दी रहेका छन् । जसमध्ये ४ सय ४२ जना पुुरुष कैदी र थुनुवा रहेका छन् भने ३९ जना महिला र ५ जना नाबालक रहेको कारागार प्रशासनले जनाएको छ ।