आज राजनीतिलाई द्रब्यमुखी ब्यवसाय बनाएर सिद्धान्तहीन, बिचारहीन, मूल्यमान्यता बिहीन मात्रै तुल्याइएको छैन लक्षबिहीन प्रहार र दिशाबिहीन गतिमा समेत धकेलिएको छ । आम नेपाली जनताको अशा र अपेक्षालाई लत्याउँदै जस्तो बिबादास्पद संविधान बिबादास्पद दोश्रो संविधान सभाबाट ल्याइयो त्यो बिबादको भुवरीमा धकेलिनु, नेपाली जनताको एकता र राष्ट्रिय अक्षुण्णतलाई कमजोर पार्नु र मुलुकलाई महा भ्रष्टाचार र  माफियागिरीको अखडामा परिणत गर्दै थप अन्यौल र अनिश्चितताको चरणमा मोड्ने धरातल निर्माण गर्नु बस्तुतः यस्तै गम्भीर  गलत प्रबृत्तिको पछिल्लो उदाहरण थियो र हो ।

यस्तो जटिल  बेलामा आफूले अंगीकार गरेको विचार, पक्रिएको सिद्धान्त र अपनाएको मूल्यमान्यतामा आधारित भएर जस्तै कठिन परिस्थितिमा पनि त्यसमा अडिग भएर चल्ने पुष्पलाल र बीपी जस्ता राष्ट्रका दुई महान् व्यक्तिहरूलाई कसरी बुझ्ने ? यो एउटा गम्भीर प्रश्न हाम्रा अगाडि उपस्थित भएको छ । बीपी र पुष्पलालको नाम भजाएर ‘श्राद्धमा बिरालो बाँध्ने’ कुरा मात्र दोहोर्‍याइरहने हो भने बेग्लै कुरा । त्यस्तो अन्धविश्वासले कुनै सार्थकता प्रदान गर्दैन । त्यो फगत औपचारिकता पूरा गर्ने कर्मकाण्डीय भजनकीर्तनको कुरा मात्रै हुन जान्छ । तर दुःखपूर्वक भन्नुपर्छ, आज हामी मूलतः यस्तै स्थितिबाट गुज्रिरहेका छौं ।

वास्तवमा नेपाली राजनीतिलाई आधुनिक मूल्यमान्यताको अग्रगामी मूलबाटोमा हिँडाउने, दिशानिर्देश गर्ने र सर्वाधिक प्रभावित तुल्याउने नेपाली राजनीतिक इतिहासका दुई प्रखर व्यक्तित्व हुन् कमरेड पुष्पलाल र बीपी कोइराला । यो कुरा सत्य हो– उनीहरूको जीवन दर्शन एउटै थिएन । उनीहरूले नेपालको आधुनिकीकरण र लोकतान्त्रिकीकरणका विषयमा बेग्लाबेग्लै विचार, आदर्श, सिद्धान्त, नीति र कार्यक्रम अघि सारेका थिए र त्यसमा अखण्डित रूपमा आस्थावान थिए । तथापि  त्यसैको बीचमा पनि उनीहरूले साझा सहमति र सहकार्यको खोजी पनि गर्ने गर्थे र परस्पर अन्तरविरोधका कुरालाई थाँती राख्दै नेपाली जनआन्दोलनको विकास गर्ने र त्यसलाई जोगाउने क्रममा सहकार्यको कुरालाई प्रबल रूपमा अघि बढाउन चाहन्थे भन्ने कुरा इतिहास केलाउँदा प्रस्ट हुन्छ ।

विशेषतः कमरेड पुष्पलालले राजा महेन्द्रको २०१७ सालको प्रतिगामी  कदमपछि प्रस्ट र प्रखर रूपमा राजतन्त्रका विरुद्ध साझा दृष्टिकोण बनाएर कम्युनिस्ट र कांग्रेस एक भई लड्नुपर्ने कुरामा जोड दिँदै संयुक्त जनआन्दोलनको नीति अघि सारेका थिए । राजाद्वारा नेतृत्व गरिएको सामन्ती अधिनाकयवादी पञ्चायती व्यवस्था नेपाली जनताको साझा दुश्मन, नेपाली समाज विकासको साझा अवरोध र त्यसलाई पन्छाउनैपर्ने अनिवार्यता र आवश्यकताको बोध गराएका थिए । बीपीको नेतृत्वमा नेपाली कांग्रेसले पनि २०१८ साल र २०३१/३२ सालमा राजतन्त्रविरुद्ध सशस्त्र संघर्ष चलायो । यसले पनि कांग्रेस र कम्युनिस्ट दुवैको साझा दुश्मन राजतन्त्र हो भन्ने कमरेड पुष्पलालको दृष्टिकोण सही थियो भन्ने प्रस्ट हुन्छ । तर पुष्पलाल भने व्यापक रूपमा नेपाली जनतासँग नङ मासु सरह नगाँसिएको सशस्त्र संघर्ष अपरिपक्व र असफल हुन्छ र त्यस्तो संघर्षबाट देश र जनतलाई जोगाउनुपर्दछ भन्ने पक्षमा थिए ।

सशस्त्र संघर्ष गर्नुपर्छ भनी कार्यकर्ताको दबाब पर्दा कमरेड पुष्पलालले सधैं सम्झाउने गर्दथे– नेतृत्वको एउटा समय निरपेक्ष गलत निर्णयले लाखौं जनता र हजारौं कार्यकर्ताको जीवन बर्बाद हुन सक्छ भने सही र समयसापेक्ष निर्णयले करोडौ जनतामा नयाँ ऊर्जा, उत्साह र आत्मविश्वासको सञ्चार गर्दछ । अनि आमूल सामाजिक परिवर्तनको माथिल्लो चरणमा आन्दोलनलाई उठाउन र विकसित गर्न थप मद्दत गर्दछ । यस सन्दर्भमा उनले संयुक्त जनआन्दोलनको माध्यमबाट जनतालाई शोषण, उत्पीडन, असमानता, अन्याय, अभाव र गरीबी अनि शोषण थोपर्ने परिपाटीका विरुद्ध तथा त्यसको कारण एवं निवारणका बारेमा जनतालाई सचेत, संगठित र संघर्षशील बनाएर मात्र सशस्त्र संघर्ष जनताद्वारा, जनताका लागि जनताले चलाउने संघर्षमा विकसित गर्न र सफल तुल्याउन सकिने कुरा बारम्बार  सम्झाउने गर्दथे ।

पुष्पलालको दृष्टिमा कुनै पनि प्रकारको संघर्ष समाज र वर्गसापेक्ष थियो । निरपेक्ष बिल्कुलै थिएन । आमूल परिवर्तन निर्णायक स्वरूपको संघर्षबाट मात्रै सम्भव हुन्छ भन्ने कुरामा पुष्पलालमा कुनै अस्पष्टता र द्विविधा बिल्कुलै थिएन । यहाँ लेनिनले ‘सशस्त्र संघर्ष संघर्षको शल्यक्रियात्मक अंश हो (‘आर्म्ड रेभोल्युसन इज द अपरेसनल पार्ट अफ द रेभोल्युसन’) भन्ने कुरालाई पुष्पलालले राम्रोसँग आत्मसात गरेको देखिन्छ ।

निश्चय नै  पुष्पलाल र बीपीका बीच राजनीतिक परिवर्तनको अवरोध र त्यसलाई बदल्नुपर्ने आवश्यकता, औचित्य र आधार समान भए पनि उनीहरूका लक्ष्य र गन्तव्यका  आ–आफ्नै सीमा थिए । बीपीको प्रजातान्त्रिक समाजवाद र पुष्पलालको वैज्ञानिक समाजवादले यो कुरा प्रस्ट पार्दछ । तथापि सामन्तवादलाई समाप्त पारेर त्यसभन्दा उन्नत र आधुनिक माथिल्लो चरणमा नेपाली समाजलाई लैजाने र देशलाई अग्रगति दिनपर्ने कुरामा दुवै नेतामा कुनै आधारभूत अन्तर्विरोध थिएन । त्यसैले त्यहाँ साझा दृष्टिकोणको धरातल देखेर नै कामरेड पुष्पलालले संघर्षमा सहकार्यको मार्गमा हिँड्न सकिने यथार्थ राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितिको परिप्रेक्ष्यमा औंल्याएका र अघि सारेका थिए । त्यो थियो— संयुक्त जनआन्दोलनको समयसापेक्ष सही नीति ।

तर बीपी र पुष्पलाल जीवित छँदा बनारसको टाउन हलमा एउटै मञ्चमा खडा भएर राजतन्त्र र राजाको नेतृत्वको सामन्ती अधिनायकवादी पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध संयुक्त आवाज उठाउने भन्दा  बढी अगाडि बढ्न सम्भव  भएन । तर त्यतिबेला  त्यत्ति कुराले मात्र पनि संयुक्त जनआन्दोलनको स्पष्ट वस्तुगत आवश्यकताको सन्देश दिएको र ठूलो तरंग पैदा गरेको  थियो । संयुक्त जनआन्दोलनको त्यो नीति २०३६ सालको संयुक्त विद्यार्थी आन्दोलन, २०४६ सालको सामन्ती अधिनायकवादी पञ्चायती व्यवस्थाविरोधी ऐतिहासिक संयुक्त जनआन्दोलन र २०६२/६३ सालको राजतन्त्रविरोधी बृहद् ऐतिहासिक संयुक्त जनआन्दोलनमा व्यवहारमा प्रस्ट रूपमा परिलक्षित थियो  ।

दुवै नेता जीवित छँदा संयुक्त जनआन्दोलनले मूर्त र ठोस रूपाकार लिएर अघि बढ्न नसकेको भए पनि त्यस दिशाबोधले माथि उल्लेख गरिएका तीनवटा कालखण्डमा एकपछि अर्को संयुक्त  आन्दोलनको शृंखला सिर्जना गरेको र त्यसले झन् पछि बृहत् सफलता पाएको कुरा हाम्रो अगाडि अखण्ड र  अमिट रूपमा उपस्थित छ । नेताहरू सधैं नरहने भए पनि सही नीति हमेशा कायम रहन्छ र अघि बढ्छ भन्ने कुरा यसबाट पनि प्रमाणित र प्रस्ट हुन्छ । कमरेड पुष्पलालको ‘नेताप्रधान होइन, नीतिप्रधान हुन्छ’ भन्ने ऐतिहासिक अनुभवहरूको निचोडलाई पनि यसले अझ सार्थक तुल्याएको र स्पष्ट पारेको वास्तविकतालाई बुझ्न सकिन्छ ।

पुष्पललालको २०३५ सालमा र बीपीको २०३९ सालमा निधन भए पनि संयुक्त जनआन्दोलनको सही नीतिले नेपाली समाजको अन्तर्विरोध हल गर्ने बाटो लिन्थ्यो नै र लियो पनि । प्रधान अन्तर्विरोध हल नगरी एक पाइला पनि नेपाली राजनीति अघि बढ्न सक्ने कुनै बाटो थिएन । त्यसैले राजासँगको मेलमिलापको कार्यनीतिले पनि वास्तवमा राजाको मन पग्लिने र वर्गीय रूपमा राजतन्त्र बदलिने कुरा थिएन । अन्ततः संयुक्त जनआन्दोलनले नै त्यसलाई सत्ता केन्द्रबाट विस्थापित गरिदियो र आज देशमा गणतन्त्र आएको छ ।

तर संविधानसभामाथि अवाञ्छित खेलबाड गरेर भए पनि सत्ताको लुछाचुँडीमा मुख्य दलहरू लिप्त हुँदा पहिलो संविधानसभाको असामयिक र दुःखद अवसान भयो । परिणामतः विवादास्पद दोस्रो संविधानसभाबाट  गणतन्त्रलाई सही किसिमले संस्थागत गर्ने, राज्यको सही किसिमले दूरगामी र टिकाउ संघीय पुनर्विन्यास गर्ने तथा जनतालाई राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक हरेक किसिमले सबल, सक्षम र सफल एवं स्वशासित बनाउने दिशामा देशलाई अग्रसर गराउन मार्गदर्शन गर्ने खालको संविधान निर्माण हुन नसकेको गुनासो र असन्तुष्टि आज देशमा व्याप्त छ । जस्तो संविधान बनेको छ त्यसबाटै कार्यलाई फेरि पनि फत्ते गरिछाड्ने विश्वासको वातावरण सिर्जना गर्न नेतृत्वले कुर्सीमुखी प्रवृत्तिलाई तिलाञ्जली दिएर  विगतका भयंकर महाभूलप्रति आत्मसमीक्षा गर्दै र जनतासँग क्षमायाचना गर्दै अघि बढ्न चाहेमा  र तदनुकूल  अझै पनि देशलाई सही दिशा र अग्रगति दिन सकिने आधार तयार गर्नेतिर लागेमा केही सकारात्मक आशा गर्न सकिन्छ । अन्यथा विचलित राजनीति, गलत ध्रुवीकरण र समीकरणले देश थप द्वन्द्वमा फस्ने तथा फेरि पनि बाह्य शक्तिहरूको अवाञ्छित अखडा बन्ने गम्भीरतम स्थिति देखिएको छ । त्यसले गर्दा  आज गणतन्त्र, राष्ट्रियता र जनजीविका लगायतका सबै संवेदनशील कुरा जुन गम्भीर खतराको संघारमा पुगिरहेका छन् त्यस दलदलबाट निस्कन पटक्कै सकिने छैन ।

यस्तो स्थितिमा बीपी र पुष्पालाल जस्ता दूरगामी राष्ट्रिय चरित्र तथा चिन्तन भएका सिद्धान्तनिष्ठ, इमानदार र समर्पित व्यक्तित्वहरूको सम्मान हुन पनि सक्दैन । त्यसैले आज बीपी र पुष्पलालको जस्तो देश र जनताप्रतिको निःस्वार्थ समर्पण, त्याग र निष्ठाको पुनरुत्थान गर्नुपर्ने आवश्यकता अत्यधिक बढेको छ । यसो गर्न सकेमा मात्र देशले सही निकास पाउने, अन्योल र अनिश्चितताको पनि अन्त्य हुनेछ । यी नै भावनाका साथ दूरद्रष्टा तथा नेपाली जनआन्दोलनका दुई शिखरपुरुषहरूप्रति भावपूर्ण सम्मानकासाथ नमन ! श्रद्धाञ्जली !