मंसिर ३, २०८०
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग संगठन ‘सार्क’ दक्षिण एसियाका ७ देश मिलेर १९८५ मा स्थापित गरेका थिए तर यो अस्तित्वमा आएको ३ दशकभन्दा बढी वर्ष बित्न लाग्दा अब यो १ समयको निकै जल्दोबल्दो र आशलाग्दो महत्त्वपूर्ण क्षेत्रीय सहयोग संगठनले आफ्नो सार्थकता गुमाउन लागेको स्थितिबाट गुज्रिरहेको छ । यसको अस्तित्वमाथि नै अहिले गम्भीर खतराको बादल मडारिन थालेको छ ।
अंग्रेजीमा यसको नाम ‘साउथ एसियन एसोसिएसन फर रिजनल को–अपरेसन रहेको र त्यसैको छोटकरी नाम ‘सार्क’ शब्द नै यसको पहिचान बनेको थियो । अनि यसले आफ्नो अस्तित्वको २ दशक पुग्दै गर्दा यो संगठन निकै लोकप्रिय पनि भएको थियो । आफ्ना गतिविधि पनि नियमित किसिमले अघि बढाइरहेको थियो ।
परिणामतः विश्वको शक्तिशाली देश चीन लगायत संयुक्त राज्य अमेरिका, युरोपेली संघ, इरान, दक्षिण कोरिया र मरीसश समेतको अनुरोधलाई स्वीकार गरेर २००६ मा यी देशलाई समेत सार्कको पर्यवेक्षकको दर्जा दिइएको थियो । नेपालको राजधानी काठमाडौंमा २०१४ मा सम्पन्न यसको शिखर सम्मेलनपछि नोभेम्बर २०१६ मा प्रस्तावित यसको १९ औं शिखर सम्मेलनको आतिथ्य गर्ने पाकिस्तान थियो । पाकिस्तान त्यसलाई सफल तुल्याउने तयारीमा पनि जुटिरहेको थियो तर सेप्टेम्बर २०१६ मा जम्मू–कश्मीरको उरीमा आतंकवादी हमला भएपछि भारतले पाकिस्तानमा नोभेम्बर ३–४ मा निर्धारित सार्कको १९ औं शिखर सम्मेलन बहिष्कार गर्ने घोषणा गरिदियो ।
त्यसपछि बंगलादेश, भुटान र अफगानिस्तानले सम्मेलनमा भाग नलिने घोषणा गरिदिए । यस किसिमको परिस्थितिमा पाकिस्तानले विवश भएर सार्क शिखर सम्मेलन स्थगित गर्नुपर्ने स्थिति आयो । सार्कमा आवद्ध कुनै पनि देशले शिखर सम्मेलनमा सहभागी नहुने घोषणा गरेमा त्यो शिखर सम्मेलन हुन नसक्ने वा स्थगित हुने प्रावधान संगठनको आचारसंहितामा रहेको छ ।
२०१६ पछिदेखि सार्कलाई किनारा लगाउँदै ‘बे अफ बंगाल इनिसिएटिभ फर मल्टी–सेक्टरल टेक्निकल एण्ड इकोनोमिक कोअपरेसन ‘बिमस्टेक’ जस्तो समानान्तर संगठन भारतको सक्रियता र पहलमा अस्तित्वमा ल्याइयो । यो सार्कविरुद्ध लक्षितभन्दा पनि सार्कबाट माल्दिभ्स, पाकिस्तान र अफगानिस्तानलाई अलग्याउने हिसाबले ल्याइएको देखिन्छ । किनभने सार्कमा आवद्ध ८ देशमध्ये नवगठिन बिमस्टेक समूहमा सार्कका अफगानिस्तान, माल्दिभ्स र पाकिस्तान गरी ३ देशबाहेक अरु सबै बंगलादेश, भुटान, भारत, नेपाल र श्रीलंका गरेर ५ देश बिमस्टेकमा छन् भने आसियनाका २ देश म्यानमार र थाइल्याण्ड पनि यसमा सामेल भएका छन् ।
नवगठित बिमस्टेकको मुख्य उद्देश्य बंगालको खाडीको ३ तिर जोडिएका दक्षिण एसिया र दक्षिण–पूर्वी एसियाका देशबीच बहुक्षेत्रीय प्रविधि र आर्थिक सहयोगलाई बढावा दिनु रहेको दर्शाइएको छ । संगठनले पनि व्यापार, प्रौद्योगिनी, ऊर्जा, परिबहन, पर्यटन, मत्स्यपालन, कृषि, सार्वजनिक स्वास्थ्य, गरीबी उन्मूलन, आतंकवाद निरोध, पर्यावरण र संस्कृतिका क्षेत्रमा बढावा दिने कुरा गरेको छ ।
सार्कमा भारतको निष्क्रियताको कारणले भारतकै समाचार माध्यममा दक्षिण एसियाली संगठन सार्कको चर्चा नै हुन छोडे जस्तो भयो । लामो समयदेखिको भारत र पाकिस्तानका बीचको अवाञ्छित तनावपूर्ण सम्बन्धका कारण ३ दशकभन्दा बढी समय पुरानो सार्कलाई सबैभन्दा ठूलो नोक्सानी भएको प्रष्ट देखिन्छ ।
जुलाई २०१८ मा प्रधानमन्त्रीको पदभार सम्हालेपछि पाकिस्तानी प्रधानमन्त्री इमरान खानले विभिन्न मञ्चमा बोल्दा प्रस्ट किसिमले भारतसँग मित्रता बढाउने र सार्कलाई अघि बढाउँदै यसमार्फत व्यापार तथा आवद्ध देशबीचको पारस्परिक आर्थिक सम्बन्ध विकासको कुरालाई उच्च प्राथमिकतामा राखेका थिए अनि भारतसँग सम्बन्ध सुधारका गतिविधिलाई अघि बढाउने क्रममा इमरान खानले पाकिस्तानी पञ्जाब स्थित गुरुद्वारा करतारपुर साबिह करिडोरलाई भारतको सिख समुदायका लागि खोल्ने सहमति पनि जनाइसकेका थिए । उनले २०१६ मा स्थगित १८ औं सार्क सम्मेलनलाई नोभेम्बर २०१९ नोभेम्बरमा आयोजना गर्ने घोषणा गर्दै के विश्वास पनि जनाएका थिए भने भारतले पनि पाकिस्तानमा हुने सार्क शिखर सम्मेलनको आयोजनालाई स्वीकार गर्नेछ । उनलाई के विश्वास रहेको देखिन्छ भने भारतमा लोकसभाको निर्वाचनपश्चात पाकिस्तान र भारतबीच सम्बन्धमा सुधार आउने छ तर उनको विश्वासमा यतिबेला ठूलो तुषारापात भएको छ ।
हालै भारतको संसदले भारतीय संविधानको अनुच्छेद ३७० का प्रमुख धारा हटाउने काम गरेपछि पाकिस्तान र भारत २ देशबीचको सम्बन्ध अझ तनावपूर्ण बनेको र छ यो तनाव झनै चरमोत्कर्षतिर बढ्दै जाने स्थिति देखिएको छ । कश्मीरमा विशेष अधिकार समाप्त पारिएको सम्बन्धमा संयुक्त राष्ट्रसंघको सुरक्षा परिषद्मा छलफल पनि चल्यो तर त्यसले खासै कुनै सही उपचार दिने कसरत गरेको देखिएन । यसमा भारतले आफूलाई सफल मानेको छ भने पकिस्तानले मामिलाको अन्तर्राष्ट्रियकरण भएको भनेर पाकिस्तानले पनि सफल ठानेको छ ।
भारतको कदमले पाकिस्तानको सम्बन्धमा अझ चिसो भएको छ र तत्काल यो सुल्झिनेभन्दा पनि अझ बल्झिने दिशातिरै धकेलिएको छ । यस्तो स्थितिमा पाकिस्तानी कश्मीरमा भारत आक्रमण हुन सक्ने सम्भावनाप्रति पनि पाकिस्तान सचेत र चिन्तित देखिन्छ । भारतले आक्रमणको तयारी गरिरहेको छ भन्ने कुरालाई पनि पाकिस्तानले अन्तर्राष्ट्रियकरण निकै नै गरेको छ । यतिबेला त पाकिस्तानले भारतसँगको बस सेवा पनि बन्द गर्नुका साथै व्यापार कारोबार पनि प्रतिबन्ध लगाएको छ । यस्तो स्थिति विकसित भएपछि पाकिस्तानले भारतीय सिख समुदायका लागि करतारपुर साहिबा करिडोर खोलिने कुरा पनि अब पाश्र्वभागमा धकेलियो ।
यसरी पनि अब नोभेम्बर महिनामा पाकिस्तानमा सार्क सम्मेलन हुने कुराको कुनै सम्भावना रहेन । भनिँदैछ अब नोभेम्बर २०२० मा श्रीलंकाले २० औं सार्क सम्मेलनको आथित्यता गर्ने छ । यदि सार्कको ३४ वर्षका यसका दस्तावेजमा दर्शाइएका उपलब्धिलाई निष्पक्षरुपमा समीक्षा गर्ने हो भने ती उपलब्धिलाई पनि मूलतः कागजी उपलब्धी सिवाय धेरै केही भन्न सकिने स्थिति छैन । अरु यस्ता क्षेत्रीय व्यापारिक संगठनको तुलनामा निकै नगन्य मात्र मान्न सकिन्छ । एउटा उदाहरणका लागि भन्ने हो भने २००६ सार्कद्वारा लागू गरिएको ‘साफ्टा’ सम्झौतालाई हेर्दा हुन्छ । त्यसको सार्क आवद्ध देशको व्यापार यसको घरेलु उत्पादन ‘जीडीपी’को २ प्रतिशत पनि नाघ्न सकेको छैन । जबकि पूर्व आसियन देशको आपसी व्यापारमा तिनको जीडीपीको १० प्रतिशत पुगेको छ ।
वास्तवमा सार्क देशमा रहेको राजनीतिक मतभेद खासगरी भारत–पाकिस्तान मनोमालिन्य र अन्य अनावश्यक विवाद अनि आवद्ध अधिकांश देशको खराब आर्थिक स्थितिका कारण पनि सार्क बितेका ३ दशकभन्दा बढी समयमा पनि आफ्नो महत्त्वाकांक्षी उद्देश्यलाई पूरा गर्न बिफल रह्यो ।
त्यसैले अब सार्कको भविष्य के हुने भन्ने गम्भीरतम् प्रश्न उठेको छ र उठ्नु स्वाभाविकै हो । मूलतः सार्क पनि भारत निर्भरजस्तै रहेको छ । २०१६ मा पाकिस्तानमा आयोजित शिखर सम्मेलनको बहिष्कार गरेपछि भारत सार्कबाट बिमुख भएर बिमस्टेकमा गहिरो रुचि र योजनाका साथ सघन किसिमले सक्रिय रह्यो । भारत मात्रै होइन, पाकितान र नेपाललाई छाडेर सार्कमा आवद्ध अरु देश पनि सार्कभन्दा बिमस्टेकतिरै रुचि देखाइरहेका देखिन्छन् । पाकिस्तान बिमस्टेक सदस्य नरहेकाले पनि स्वभावतः उसलाई सार्कको धेरै ठूलो महत्त्व छँदैछ । सार्कको सचिवालय समेत नेपालको राजधानीमा काठमाडौंमा रहेकाले समेत संगठनप्रति नेपालको बढी भावनात्मक लगाब र महत्त्व हुनु पनि स्वाभाविक नै हो र रहिरहने नै छ ।
अर्कोतिर बंगलादेशलाई बिमस्टेकका रुपमा मिल्ने किसिमको भावनात्मक सम्बन्ध भएको संगठन बनेको र त्यसको मुख्यालय पनि ढाकामा रहेकाले पनि सार्क छाडेपनि फरक नपर्ने स्थिति बनेको आकलन गरिँदैछ । अनेक कारणले आफैं पीडित अफगानिस्तानको सार्कसँगको सम्बन्ध पनि गाढा बनिरहेको थिएन भने बिमस्ेटकसँगको सम्बन्धप्रति पनि उसको रुचि बढ्ने देखिँदैन तर भारत र पाकिस्तानको तनाव अझ बढ्ने र सार्कको भविष्य अनिश्चित हुने देखिएकाले अफगानिस्तान असमञ्जस्यमा छ ।
समग्रमा सार्क त्यसै त ‘टकिङ क्बल’को रुपमा थियो भने अब नाम मात्रको संगठनको रुपमा धकेलिएर यसको भविष्य अन्धकारमय बन्न लागेको छ । बुद्धिमत्ता के हुन्थ्यो भने विवादको निप्टारा गरेर वा थाँती राखेरै भएपनि दक्षिण एसियाली देशको साझा संगठनलाई आर्थिक सामाजिक साझा रुपान्तरणका लागि सक्रिय तुल्याइनुपर्दथ्यो तर भारतको भूमिकाले स्थितिलाई बिथोलेको छ र भारतले स्थितिलाई सुधार्न सक्यो भने मात्र सार्कले गति लिने आशा गर्न गर्न सकिन्छ । अन्यथा भारतले सार्कलाई तोड्न र छोड्न खोजेको आरोपबाट उसले बच्ने ठाउँ देखिँदैन ।
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...