बयासी वर्षीया पूर्णमाया महर्जन पाल्पाली ढाका कपडा बुनाई उद्योगकी म्यानेजर हुन् । उनकै नेतृत्वमा पाल्पाली ढाका कपडा उद्योगका संस्थापक अर्थात् श्रीमान् स्व:गणेशमान महर्जनले सुरु गरेको उद्योग अहिले पनि सम्हाल्छिन् । 

पूर्णमायाको ढाका कपडाको उत्पादनप्रतिको समर्पण अनुकरणीय छ । उस्तै उमेरका वृद्धवृद्धा आराम गरिरहेका भेटिन्छन्, उनी भने अझै खटेको खटै छिन् । जानकारहरूका अनुसार २०१३ सालमा उनले नै तानसेनमा पहिलो तान (ढाका कपडा बुन्ने हाते मेसिन) राखेकी हुन् । ‘त्यसबेला तीन हजार रुपैयाँ ऋण खोजेर सातवटा तान राखेकी थिएँ,’ उनी सम्झन्छिन्, ‘व्यापार राम्रो थियो । तान थपेर ५०० वटासम्म पुर्‍याइयो तर बुन्ने मान्छे नपाएपछि अहिले ५० वटा मात्रै छन् ।’ उनको उद्योगसँगै ढाका कपडा पसल पनि छ । सबै छोराछोरी लाखापाखा लागे पनि कान्छा छोरा सागरमानले आमालाई साथ दिएका थिए । तर वडाध्यक्ष भएपछि भने दुई वर्षयता सागरको व्यापारमा ध्यान कम गएको छ । पूर्णमायाले कारखाना सम्हालेकी छन् ।

ढाका बुन्न उनी आफैं सिकाउने गर्छिन् । आफैं पनि ढाका बुन्नुअघि धागोको वार्पिङदेखि लिएर सबै काम गर्थिन् र अहिले पनि गर्छिन् । अहिले नगरपालिकाले १६ जनालाई परम्परागत तवरको ढाका कपडा बुन्न सिकाएको छ । त्यसको प्रमुख प्रशिक्षक पूर्णमाया हुन् । पहिले उनका श्रीमान्ले बुन्ने गर्थे । २०१५ सालमा लोग्नेमान्छेले ढाका कपडा बुन्ने काम गरेको देख्ता कतिले बौलाएछन् पनि भनेको पूर्णमायालाई सम्झना छ । सुरुसुरुमा उनीहरूले बुनेको कपडा बिक्री गर्नै गाह्रो थियो । ‘बुनेका कपडा पसलमा लगेर छाड्यो, सधैं बिकेको छैन भन्ने मात्रै भनाइ हुन्थ्यो,’ उनले भनिन्, ‘जेहोस् सुरुवातमा पाल्पाली ढाकाका लागि धेरै दु:ख पाइयो ।’

पाल्पाली ढाका भनेर २०१५ सालमा दर्ता भएको हो तर तान राखेर कपडा बुन्न थालेको ०१३ सालमै हो । श्रीमान् र उनी दिल्लीको दरियागन्जमा बस्दा तानको काम सिकेका हुन् । महर्जन बालखै छँदा राणाकालीन परिवारसँगको संगतमा हुर्के, बढे पनि विवाहपछि भने त्यस्तो अवस्था रहेन । उनी १९९४ सालमा तानसेनको मूलढोका (मखनटोल) मा जन्मेकी हुन् । कहिल्यै पनि अर्काको कुभलो नचिताएकै कारण आफूहरू प्रगतिपथमा लम्केको उनी बताउँछिन् । १७ वर्षको उमेरमा विवाह भयो । पाल्पा जिल्लामै आफ्नो पहिचान बनाएर अहिले समाजसेवामा लागेकी छन् । ‘म त घरको एक्ली छोरी भएकाले पनि आमाबुबाको माया पाएँ,’ उनले भनिन्, ‘घर गर्न आएपछि श्रीमान्लाई अगुवा बनाउन सक्ने क्षमता भएकाले नै अघि बढ्न सफल भएँ ।’ उनका चार छोरा र दुई छोरी छन् । विवाह गरेर झन्डै तीन वर्ष भारतको दिल्लीमा बिताएकी उनी तानसेन, टक्सार टोलका स्व.पूर्णमान शाक्यले तानसेनमै बसेर कारखाना खोल्न प्रेरणा दिएको बताउँछिन् । बौद्ध धर्मदर्शनमा निकै अगुवाइ गर्न सफल उनी नेपाल रेडक्रस सोसाइटी पाल्पा शाखाको निवर्तमान सभापतिसमेत हुन् ।

२००७ सालको आन्दोलनमा पूर्णमान शाक्य, राधा दिदीहरूसँग हिँडेको उनले बताइन् । ‘त्यतिबेला प्रजातन्त्र ल्याउन गरेको आन्दोलन र त्यसपछिका दिन अहिले पनि झल्झली सम्झन्छु,’ उनले भनिन् । २०११ सालमा बिहे भयो । घर गर्न निकै दु:ख हुन्थ्यो । श्रीमान् (गणेशमान महर्जन) भारतको दिल्ली बस्थे । बिहेपछि उनी पनि तीन वर्षजति उतै बसिन् । ‘मलाई दिल्लीमा बस्न मन लागेन,’ उनले भनिन्, ‘ठूली छोरी जन्मेपछि म एक्लै नेपाल फर्कें । त्यही वर्षको दसैंमा श्रीमान् पनि आउनुभयो ।’ तानसेनमै उनी र श्रीमान् मिलेर आफ्नै घरमा तीनवटा कपडा बुन्ने तानको सुरुवात गरेको सम्झिइन् । त्यसपछि उनीहरू तानसेनमै बस्न थालेका हुन् ।

तानसेनमा खद्दरको साडी, अरू कपडा बुन्दाबुन्दै बंगलादेशको राजधानी ढाकामा बुन्ने कपडाको डिजाइन आयो । त्यही डिजाइनमा बुनेर सुरु गरेपछि ढाका कपडा भन्ने भएको उनले बताइन् । तान राख्ने र त्यसलाई पूरा गर्न निकै समय लाग्थ्यो । महँगोमा पनि बिक्री हुन थाल्यो ।

‘हामीले घरेलुमा दर्ता गरेर ढाका बुन्न थाल्यौं,’ उनले भनिन्, ‘श्रीमान् घरेलुमा जागिर खानु हुन्थ्यो । अनि तानसेनमा घरेलु शिल्पकला भण्डार खुलेको थियो । त्यहीमार्फत देशका विभिन्न स्थानमा पठाउन थालियो ।’ त्यसपछि बजारमा पाल्पाली ढाका कपडाको खोजी भयो । ढाकाको पछ्यौरा, खद्दरको साडी, तन्ना त्यो बेलामा बढी बिक्री हुन्थ्यो । त्यहीअनुसार बिक्री भण्डारले धेरै सहयोग गरेको उनले बताइन् । राजा महेन्द्र, पछि वीरेन्द्रबाट पनि पाल्पाली ढाकाको विषयमा सोधीखोजी भएको उनले सुनाइन् । सार्क सम्मेलनमा धेरै नै साडीका लागि माग आएको थियो । कारखानामा निकै हतारहतार गरेर ढाकाको साडी बनाएको उनी सुनाउँछिन् । ‘पहिलोपटक यति धेरै साडीको माग आयो कि काम गर्नेलाई निकै हतार भयो,’ उनले भनिन्, ‘त्यसको अनुभवबाटै मुलुकका विभिन्न स्थानबाट माग आउँथ्यो ।’

२०३० सालतिरको बजारमा पाल्पाली ढाकाको माग निकै थियो । त्यस बेलामा जग्गा पनि सस्तै थियो । अनि टहरा बनाएर बारुदखानामा पनि तान राखे । ‘बजारमा यति धेरै बिक्यो कि पुर्‍याउनै नसक्ने अवस्था आयो,’ उनले सम्झिइन्, ‘हामीले काम सिकाएकाहरू गाउँबाट र बाहिरबाट खोजेर ल्याएर पनि काममा लगाइयो ।’ पाँच सय कामदार कारखानामा काम गर्थे । ती सबैलाई हेर्ने जिम्मेवारी उनैलाई थियो । अधिकांश महिला थिए । उनीहरूलाई काम सिकाउने मात्र होइन, जागिर नै खुवाउने गरिन्थ्यो । क्यान्टिन चलाउने, पास बुक बनाउने, पैसा जम्मा गर्ने जस्ता धेरै काम हुन्थे । ‘धेरै रमाइलो थियो,’ उनले भनिन्, ‘बाहिर खासै अरूले कपडा बुन्ने तान पनि ल्याएका थिएनन् । हाम्रोमा घरबुना बुन्ने ठाउँमा काम पाइन्छ भन्दै महिला आउँथे ।’

कुनै बेला उद्योगमा ५०० जना कामदार राखेकी उनले अहिले २६ जनामा चित्त बुझाएकी छन् । ‘अहिले ढाका बुन्ने मान्छे सजिलै पाइँदैन । तान त्यसै थन्किएका छन्,’ उनी भन्छिन्, ‘कामदार नपाएपछि समस्यै समस्या छ ।’ अहिले महिला कामदार मात्रै रहेको उनले बताइन् । ‘उनीहरूसँग दिन बिताउँदा आनन्द लाग्छ,’ उनले भनिन्, ‘मुख्य कुरा भनेको पाल्पाली ढाकाको नाम मात्र हुन थालेको छ । तान होइन मेसिनमा बुनेका ढाकालाई पनि पाल्पाली भनेर बिक्री गरेका छन् ।’ गोरखपुर, सुनौली, काठमाडौं, चीनमा मेसिनमा बुनेर कमसल ढाकालाई पाल्पाली भनेर बिक्री गर्दा समस्या आएको उनको बुझाइ छ । ‘यो पाल्पाली हो र यो होइन भनेर बिक्री गर्नुपर्नेमा त्यस्तो गरेका छैनन्,’ उनले भनिन् ।

धागोमा कर तिर्नु नपर्ने भएकाले साइकलमा सुनौलीबाट बोर्डरतिरै पास गराउने अनि त्यही कमसल धागो प्रयोग गरेका ढाकालाई पाल्पाली भनेर बिक्री गर्ने गरेको उनले बताइन् । पाल्पाली ढाका र नक्कली ढाका बीचको फरक मान्छेले बुझे बजार गुम्ने डर कम हुन्थ्यो उनले बताइन् । रङमा फरक, धागो मिसावट, सुती नै धागो राखे पनि कमसल हुने उनको बुझाइ छ । ‘यस्ता कुरालाई सबै उद्योगी, व्यापारी, व्यवसायीले बुझ्नु जरुरी छ,’ उनी भन्छिन्, ‘५० रुपैयाँ मिटर र ५०० रुपैयाँ मिटरमा जे फरक हो, त्यही नै पाल्पाली र बाहिरको ढाकाको फरक हो ।’ कान्तिपुर दैनिकमा खबर छ ।