अमेरिका र इरानबीच युद्ध भएमा पश्चिम एसियामा तेलको प्रवाह अवरुद्ध हुने विश्वास गरिन्छ त्यसैले यो युद्ध हुनुहुँदैन भनिन्छ । तर अहिले अमेरिकामा कच्चा तेलको मूल्य ऋणात्मक भएपछि युद्धको जोखिम मोल्दा सही हुन्छ होला ?

अघिल्लो साता इरानको इस्लामिक रिभोल्युसनरी गार्ड कोर्प्स नेभीका सशस्त्र डुंगाहरूले उत्तरी पर्सियन खाडीमा अमेरिकाको जलसेना तथा तटरक्षक जहाजहरूलाई हावाकावा खेलाए । अमेरिकी जलसेनाका अनुसार, इरानका लगभग ११ वटा द्रुत गतिका गश्ती डुंगाहरूले अमेरिकाका ६ वटा जहाज नजिक खतरनाक तथा हैरान पार्ने क्रियाकलाप गरे । 

पर्सियाको खाडीमा यस्ता हर्कत प्रायः भइरहेका हुन्छन् । त्यहाँ वर्षौंदेखि अमेरिकी र इरानी जलसेनाले एकअर्काविरुद्ध यस्तै किसिमको हैरानी दिने क्रियाकलाप गर्दै आएका छन् तर वास्तविक भिडन्त चाहिँ अहिलेसम्म भएको छैन ।

अमेरिकाका राष्ट्रपति डोनल्ड ट्रम्पले बुधवार एउटा ट्वीट गर्दै ‘हाम्रा जहाजलाई हैरान गरे भने इरानका एउटा वा सबै सशस्त्र डुंगालाई ध्वस्त पार्नू’ भन्ने आदेश अमेरिकी सेनालाई दिए । यो अनावश्यक रूपमा उत्तेजित पार्ने काम जस्तो देखियो किनकि उक्त क्षेत्रमा अमेरिका र इरानबीचको द्वन्द्वको लामै इतिहास छ र यसको परिणाम निकै घातक हुनेछ । 

ट्रम्पको ट्वीट आउनेबित्तिकै तेलको मूल्य बढ्यो । अमेरिकामा कच्चा तेलको मूल्य निर्धारण गर्ने वेस्ट टेक्सस इन्टरमिडिएटको फ्युचर कन्ट्य्राक्ट्स बढेर १३.४९ डलर प्रतिब्यारल पुग्यो ।

यसअघि त्यो ऐतिहासिक रूपमा सबभन्दा कम मूल्यमा झरेको थियो । त्यसैगरी संसारभरि कच्चा तेलको खरिदको ६० प्रतिशत बेञ्चमार्कका रूपमा रहेको ब्रेन्ट फ्युचर्स प्रतिब्यारल १.२० डलर बढेर २०.५३ डलर पुग्यो । सामान्य अवस्थामा युद्धको जोखिम तथा तेलको मूल्यमा वृद्धिको कार्यकारण सम्बन्ध नकारात्मक रूपमा लिने गरिन्छ । तर अहिले सामान्य समय हैन । 

सन् २०१९ को सेप्टेम्बर महिनामा इरानले गरेको भनिएको ड्रोन र क्षेप्यास्त्र आक्रमणले साउदी अरबका तेलखानीहरू बन्द हुन बाध्य भएका थिए । त्यसले गर्दा दिनको ५७ लाख ब्यारल तेल उत्पादन हुन सकेको थिएन । त्यो वैश्विक उत्पादनको ५ प्रतिशत हो । त्यसअघि मे महिनामा होर्मुज जलप्रपातमा तेल बोेकेका जहाजमा शृंखलाबद्ध विस्फोट गरिएका थिए र त्यसको दोष पनि इरानलाई नै लगाइएको थियो । 

इरानले अमेरिका, खाडीमा रहेका उसका अरब साझेदार र बाँकी विश्वलाई आफ्नो तेल तथा ग्यास उद्योगमाथि प्रतिबन्ध लगाएर अमेरिकाले अधिकतम दबाब अभियान चलाइरह्यो भने इरान पनि प्रतिकार गर्न समर्थ रहेको सन्देश निरन्तर दिइरहेको छ । उसले रणनीतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण होर्मुज जलप्रपातमा तेल बोकेको जहाजको आवागमन बन्द गराउने र तेल उत्पादन संरचनालाई तहसनहस पार्ने क्षमता आफूसँग रहेको प्रमाणित गरिसकेको छ । यस्तो सन्देश दिएको भए पनि इरानले तेलखानीहरूमा गरिएका आक्रमणको जिम्मेवारी चाहिँ लिएको छैन । 

त्यतिखेर ट्रम्पले इरानविरुद्ध सैन्य कारवाही चलाउने सोच बनाएको भए पनि उनको प्रशासनमा रहेका अधिकारीहरूले सम्झाइबुझाइ गरेका थिए । अमेरिकी सेनाका वरिष्ठ अधिकारीहरूले पश्चिम एसियाको तेल उत्पादनमा इरानले पुर्‍याउने अकल्पनीय क्षति रोक्ने अवस्थामा अमेरिका नरहेको र त्यस्तो क्षति भएमा विश्व अर्थतन्त्र नै धरापमा पर्ने बताएका थिए । सरल शब्दमा भन्नुपर्दा, इरानसँग युद्ध गर्दा फाइदाभन्दा जोखिम बढी हुने देखिएको थियो । 

त्यो त्यतिखेरको कुरा भयो । अहिलेचाहिँ कोभिड–१९ महाव्याधिका कारण संसारकै अर्थतन्त्र ठप्प भएकाले तेलको माग नाटकीयरूपमा घटेको छ अनि यही बेलामा संसारमा तेल उत्पादन चाहिँ कीर्तिमान तोडिने गरी भइरहेको छ । तेल बढी उत्पादन भएका कारण मूल्य धराशायी भएको छ । रुस र साउदी अरबबीच तेलको मूल्यका विषयमा विवाद भएको छ । उनीहरूले अमेरिकाको शेल तेल उत्पादकलाई विस्थापित गर्न र खुम्चिँदो बजारमा आआफ्नो भाग कब्जा गर्न मूल्ययुद्ध गरेका हुन् । 

रुसी र साउदीहरू सफल पनि भए, बढी नै सफल भए । अमेरिकामा कीर्तिमान रूपमा तेल उत्पादन जारी रहँदा विश्वलाई चाहिनेभन्दा दुई करोड ७० लाख ब्यारल बढी तेल दिनदिनै उत्पादन भइरहेको छ । यसले गर्दा अमेरिका र विश्वमै तेल राख्ने ठाउँको अभाव हुन थालेको छ ।

यसले संकट उत्पन्न गराएपछि अमेरिकी तेलको बेञ्चमार्क सूचकांक वेस्टर्न टेक्सस इन्टरमिडिएटको मूल्य नकारात्मक पुगेको छ किनकि तेल व्यापारीहरूले मे महिनाका लागि तेल किन्न ठिक्क परेको ग्राहकहरूलाई उल्टो पैसा तिर्नुपरेको छ । जुन महिनाको सवालमा पनि यही समस्या देखिएको छ । विश्वव्यापी रूपमा तेलको बढी उत्पादन जारी रहेमा ऋणात्मक मूल्य कायम रहनेछ ।

अमेरिकाका तेल उत्पादकहरू दिवालिया बन्न थालेका छन् जसले गर्दा अर्थतन्त्र धराशायी भएर अमेरिकाको तेल उद्योगको ठूलो हिस्सा ध्वस्त हुने सम्भावना विकसित भएको छ । 

विश्वको यस आर्थिक विपत्तिबाट बाहिर निस्कने एउटै उपाय भनेको तेल उत्पादन घटाउनु नै हो । प्रमुख तेल उत्पादकहरूबीच अप्रिल महिनाको आरम्भमा भएका वार्ताले दिनको करीब एक करोड ब्यारल तेल उत्पादन कटाउने योजना बनाएको थियो । त्यति गर्दा पनि विश्वलाई चाहिने भन्दा बढी तेल उत्पादन हुन्छ र थप कटौतीका विषयमा कुराकानी भइरहेका छन् । तर अमेरिकाको शेष तेललाई जोगाउन कुनै पनि देशले आफ्नो बजारभागलाई बलि दिन चाहँदैन । त्यही अमेरिकी तेलका कारण अहिलेको बढी उत्पादन भइरहेको भनी धेरै देशले दोष लगाउने गरेका छन् । 

तर विश्व अर्थतन्त्रबाट दिनको दुई करोडभन्दा बढी ब्यारल तेल तत्कालै हटाउनका लागि अर्को उपाय छ । अमेरिकाले इरानसँग युद्ध गरेमा होर्मुज जलप्रपात बन्द हुन्छ र पर्सियन खाडी क्षेत्रमा तेल उत्पादन बन्द हुन्छ । सन् २०१९ मा यसै हुन्छ भनेर अमेरिका र इरानबीचको सैन्य द्वन्द्व रोकिएको थियो । अहिले अमेरिकाको तेल उद्योग संकटमा परेको अनि अपूरणीय क्षतिको अवस्था रहेकाले पश्चिम एसियामा युद्ध गर्दा फाइदा हुने अमेरिकाको आंकलन छ । 

सन् २०१९ मा इरानसँग युद्ध गर्न अमेरिकाको खासै तयारी थिएन । तर यसबीचमा अमेरिकाले पर्सियन खाडी क्षेत्रमा आफ्नो प्रतिरक्षा तथा सैन्य उपस्थिति मजबूत बनाएको छ । अहिले उसले तैनाथ गरिएका बललाई सुरक्षा दिन तथा सँगसँगै इरानविरुद्ध खतरनाक आक्रमण गर्न सक्ने सामर्थ्य हासिल गरिसकेको छ ।

इरानले गर्ने प्रत्याक्रमणबाट खाडीमा रहेको आफ्ना अरब साझेदारलाई अमेरिकाले कत्तिको सुरक्षा दिनसक्छ भन्ने कुरा निश्चित छैन र त्यो त्यति सान्दर्भिक पनि छैन । अमेरिकाले साउदी अरबमा महत्त्वपूर्ण तेल संरचनाको संरक्षणका लागि जमिनबाट आकाशमा मार हान्न सक्ने पेट्रियोट क्षेप्यास्त्र तैनाथ गरेको छ तर इरानले साउदी अरब तथा खाडीका अन्य अरब मुलुकको तेल उत्पादन क्षमतालाई तहसनहस पार्ने कुरामा शंका गर्न सकिन्न ।

अमेरिका र इरानबीचको युद्धका परिणाम भयानक हुनेछन् र विश्व बजारबाट दुई करोड १० लाखभन्दा बढी ब्यारल तेल तत्कालै हट्नेछन् अनि तेलको मूल्य ह्वात्तै बढ्नेछ ।

अमेरिकाका तेल उत्पादकलाई जोगाउनका लागि गर्नुपर्ने यही नै हो भन्ने अमेरिकाको आंकलन छ । युद्ध होला कि नहोला भविष्यले बताउनेछ तर एउटा कुरा निश्चित छ– इरानसँग युद्धको नाफाघाटा विश्लेषण गर्दा युद्ध निकै महंगो पर्न जान्छ भन्ने जोखिमचाहिँ अमेरिकालाई रहेन । सीधै भन्नुपर्दा इरानसँगको युद्धले नै अमेरिकी तेल उत्पादकलाई बचाउन सक्छ ।

कोभिड– १९ ले समेत कमजोर बनाएको अमेरिकी अर्थतन्त्रलाई निर्वाचन वर्षमा उकास्न खोजेका ट्रम्पका लागि युद्ध एक आकर्षक विकल्पका रूपमा प्रस्तुत भएको छ । 

(आरटीमा प्रकाशित स्कट रिट्टरको विश्लेषण)

लोकान्तरका लागि विन्देश दहालको अनुवाद