मानवको उत्पत्तिपछि रोग र उपचारको इतिहास कोट्याउँदा ठ्याक्कै कहिलेदेखि मानिसहरू रोगका शिकार हुन पुगे भन्न गाह्रो छ । किनकि मानिसले आफ्नो शरीरमा हुने कठिनाइलाई रोगको रूपमा धेरैपछि मात्र व्याख्या गरे ।

रोग लागिसकेपछि उपचार गर्न गाह्रो पर्छ भनी रोग नै नलाग्ने पद्धतिहरू अनुशरण गर्न पनि थाले । सन्तुलित खाना, शारीरिक व्यायाम, सकारात्मक सोचाइले पनि रोग लाग्दैन भन्ने सिके । तर अनौठो प्राकृतिक नियम जसले मानिसलाई विभिन्न रोग–व्याधि र महामारीबाट पिरोल्न थाल्यो र समय–समयमा मानव सभ्यतामाथि नै प्रहार गरिराखेको छ ।

मानिस पनि आफ्नो लगातारको कर्म र आफैंले विकास गरेको विज्ञानमार्फत ती केही रोगलाई उपचार, नियन्त्रण तथा सकेसम्म निर्मूल गर्नसम्म पनि सफल भए ।  त्यस्ता रोग लाग्नै नदिन केही खोपको आविष्कार पनि गरे ।

अहिलेको कोरोना महामारीमा पनि मानवजीवन आक्रान्त छ । जताततै डर र त्रासको वातावरण सिर्जना भएको छ । सबै जनाको चिन्ता यसको खोप कहिले तयार होला, यो भयबाट कसरी बाँचिएला भन्ने छ ।

खोप आफैंमा औषधि होइन, रोग लागिसकेपछि यसले उपचार गर्न मिल्दैन । यसको प्रयोग रोग लाग्नुभन्दा पहिले नै गर्नुपर्छ । यसले प्राणीलाई रोग लाग्नबाट बचाउँछ । महामारीजन्य रोगहरू समुदायमा फैलिसकेपछि त्यसलाई रोक्न वा उपचार गर्न ज्यादै मुस्किल पर्छ र आर्थिक रूपमा पनि ज्यादै महंगो पर्छ । त्यसैले यस्ता रोगहरू नियन्त्रण गर्न खोप एउटा राम्रो उपाय हो ।

खोप रोग रोकथामको त्यस्तो प्रविधि हो, जुन हामीलाई रोग लगाउने जीवाणुहरू, उसैले उत्पादन गर्ने विषाक्त पदार्थ, उसको  शरीरको बाहिरी भागको प्रोटिन वा उसकै शरीरका यौगिकहरूबाट नै बनाउने गरिन्छ । यो पद्धतिमा जीवाणु वा जीवाणुका तत्वहरू शरीरभित्र प्रवेश गराइन्छ ।

यी बाह्य पदार्थहरू शरीरमा प्रवेश गरेपछि हाम्रो शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीले तिनीहरूविरुद्ध एन्टीबडीहरू बनाउँछ । यिनै एन्टीबडीले ती रोगका जीवाणुलाई मार्ने वा फैलिन नदिने काम गर्छन् । यसरी रोग लाग्नुभन्दा पहिले नै एन्टीबडी बनाउन सिकाउने र साँच्चै त्यही जीवाणु शरीरभित्र प्रवेश गरेमा त्यसलाई परास्त गर्न सक्ने प्रविधि नै खोप हो । 

खोप उत्पादन गर्दा सर्वप्रथम जुन रोगको लागि बनाइँदैछ, त्यही रोग लगाउने जीवाणुको पहिचान गरी ती जीवाणुकै बढीभन्दा बढी प्रजनन (कल्चर) गरिन्छ । तिनीहरूको आनुवांशिक वा केमिकल परिवर्तन गरी जनावरहरू जस्तैः मुसा, खरायो, सुगुर, बादर जस्ता जीवमा परीक्षण गरिन्छ । यी जीरूहरूमा राम्रो परिणाम (एन्टीबडी बनेपछि) देखिए सम्बन्धित देश तथा मानिसको कानूनी स्वीकृति लिएर केही मानिसमा नै ट्रायल परीक्षण गरिन्छ ।

मानिसमा गरिने यस्ता ट्रायल परीक्षण ३–४ चरणसम्म विभिन्न देशका विभिन्न मानिसमा गरिन्छ । परीक्षण गरिएका मानिसमा पनि राम्रो नतिजा प्राप्त भएमा मात्र खोपको रूपमा विकास गरी आममानिसमा प्रयोग गरिन्छ ।

भ्याक्सिन धेरै प्रकार हुन्छन् । तीमध्ये कोभिड–१९ रोग का विरुद्धमा भ्याक्सिन बनाउन प्रयोग  गरिएका प्रविधिका केही प्रकारहरूको जानकारी दिन खोजिएको छ ।

परम्परागत तथा हाल प्रयोग भइरहेका विधि

क) इनएक्टिभेटेड खोप 

यसमा भाइरस वा रोग लगाउने किटाणुहरूलाई मारेर रोग लगाउने क्षमतालाई हटाएर प्रयोग गरिन्छ । यस तरिकामा किटाणुलाई तापक्रम, विकिरण वा केमिकलको प्रयोग गरेर मारिन्छ । खोप बनाउँदा जीवाणुहरूको पूरै भाग वा अलिकति मात्र पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । यी जीवाणुहरूलाई मारिएकाले हाम्रो शरीरभित्र प्रजनन वा संख्या वृद्धि हुँदैन । यसमा शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीले चिन्ने गुण मात्र राखिएको हुन्छ । 

यो विधि प्रयोग गरेर यसभन्दा पहिला नै पोलियो, इन्फ्लुएन्जा, टाइफाइड, हैजा, लहरे खोकी, प्लेग आदि रोगविरुद्ध खोपहरू बनाइसकिएको छ । कोरोना महामारीमा पनि यो विधि प्रयोग गरेर चाइनिज सिनोभेक र वुहान इन्स्टिच्युट कम्पनी खोप बनाउने  अन्तिम चरणमा पुगेको दावी गरेका छन् ।

ख) जीवित सुसुप्त (एटेनुएटेड) खोप

यो प्रविधिमा रोग लगाउने जीवाणुलाई जिउँदै तर कमजोर बनाएर प्रयोग गरिएको हुन्छ । यसको पनि शरीरभित्र प्रजनन वा संख्या वृद्धि हुँदैन । यो प्रविधिबाट बनेका खोपले प्रतिरक्षा प्रणालीका बी र टी कोषहरू बनाउन सहयोग गर्छ । यी प्रतिरक्षा कोषिकाले रोग लगाउने जीवाणुलाई मार्ने गर्छन् । जिउँदो खोप भएकाले यसलाई संरक्षण गर्न रेफ्रीजेरेटरको प्रयोग अनिवार्य हुन्छ । दुर्गम र टाढाका बस्तीमा पुर्‍याउन गाह्रो मानिन्छ ।

यस्ता जिउँदा किटाणुयुक्त खोप लगाउँदा उत्परिवर्तन भई उल्टै उही रोग लागिहाल्छ कि भन्ने शंकाले प्रतिरक्षा प्रणाली कमजोर भएका मानिसलाई दिइँदैन । यो प्रविधिबाट दादुरा, हाडे, रुबेला, चिकेन पोक्स्, ओरल पोलियो, एलोफिवर जस्ता खोप बनेर प्रयोग भइराखेका छन् । कोरोना महामारीमा यो विधि प्रयोग गरेर अमेरिकन कोडाजेनिक्स  कम्पनीले खोप बनाउन राम्रो प्रयास गरिराखेको छ ।

आधुनिक विधिहरू

क) आरएनए वा यम आरएनए खोप

खोप बनाउने प्रयासमध्ये यसलाई आधुनिक र नयाँ प्रविधि मानिन्छ । यसमा आरएनए भन्ने आनुवांशिक यौगिकको प्रयोग गरिन्छ । यो खोपले मानिसको शरीरभित्र आईजीजी एन्टिबडी बनाउन निकै सहयोग गर्ने मानिएको छ । आरएनए साइटोप्लाज्मामा नै बस्ने र यहीबाट एन्टिजेन बनाउने, न्यूक्लियसभित्र नजाने र मानिसका कोषिकाको डीएनएको सिक्वेन्सलाई नबिगार्ने हुँदा सुरक्षित मानिएको छ । लगानी, उत्पादन र सुरक्षाको हिसाबमा यो डीएनए भ्याक्सिनभन्दा पनि राम्रो मानिएको छ । 

कोरोना महामारीमा यही प्रविधिको प्रयोग गर्दै खोप बनाउन जर्मनीको क्योरभ्याक र अमेरिकाको मोडर्ना कम्पनी अगाडि बढेका छन् । यसको प्रभाव र परिणाम देखेर जर्मनीको क्योरभ्याक कम्पनीलाई बिल एन्ड मेलिन्डा गेट्स फाउन्डेसनले समेत ५३ मिलियन डलर सहयोग गरेको छ । यसअघि पनि इन्फ्लुएन्जाविरुद्ध खोप बनाउँदा डब्ल्यूएचओले ५–६ महिना लाग्ने अनुमान गर्दा जर्मनीको क्योरभ्याक कम्पनीले यो प्रविधिबाट २ महिनामै खोप बनाउने दाबी गरेको थियो । तर अहिलेसम्म यो प्रविधिबाट बनाइएका खोपहरू मानिसमा लगाइएका छैनन् । क्यान्सर र अरु सरुवा रोगविरुद्ध पनि यो प्रविधि निकै राम्रो हुने मानिएको छ र केही ट्रायलहरू भइराखेका छन् ।

ख) रिकम्बिनेन्ट खोप

यो प्रविधिलाई रिकम्बिनेन्ट डीएनए टेक्नोलोजी वा जेनेटिक इन्जिनीयरिङ पनि भनिन्छ । यसमा २ वटा प्राणीका डीएनए मिसाएर एउटा नयाँ किसिमको डीएनए बनाइन्छ । यो तरिकामा प्रतिरक्षा प्रोटिन प्रयोगशालामा नै बनाएर प्रयोग गरिन्छ खोपको रूपमा । त्यसैले यसलाई रिकम्बिनेन्ट डीएनए वा प्रोटिन खोप पनि भनिन्छ ।

यस प्रविधिबाट बीसीजी, टीबीका खोपहरू बनाइएका छन् । कोभिड १९ विरुद्धमा पनि यो विधिबाट अस्ट्रेलियाको क्विन्सल्यान्ड विश्वविद्यालयले नोभाभ्याक्स, चाइनाको क्लोभर बायोफर्मासिउटिकल्सले खोप बनाउन राम्रो प्रयास गरेका छन् ।

ग) भाइरस भेक्टर आधारित खोप

यो प्रविधिमा केही जिउँदा भाइरसलाई प्रयोग गरेर एन्टिजिन बनाउने डीएनए मानिसको शरीरमा पुर्‍याइन्छ । यो प्रविधिमा पनि जेनेटिकल्ली इन्जिनीयरिङ गरेको जीवित भाइरसलाई डीएनए बोक्न र मानिसको शरीरमा पुर्‍याउन प्रयोग गरिन्छ । यसको लागि भेक्टरको रूपमा एडेनो भाइरसलाई प्रयोग गरिएको देखिन्छ । यो विधिलाई रिकम्बिनेन्ट विधि अन्तर्गत नै पनि ब्याख्या गरिएको हुन्छ । हालसम्म यो प्रविधिबाट बनाइएका भ्याक्सिनहरू मानिसमा प्रयोग गरिएको छैन । यो प्रविधिका करीब १ दर्जनजति खोप भेटेनरीमा भने प्रयोग भइराखेका छन् । 

एडेनो भाइरस, एल्लो फिवर र चिकेन पोक्सविरुद्ध मनिसलाई दिन पनि सकिने खोपको विकास यही प्रविधिबाट सम्भव हुने देखिएको छ । कोरोना महामारीमा यही विधि प्रयोग गरेर रसियाले स्पुत्निक भि, एस्ट्राजेनेका यु के ले ए जेड डी १२२२, चाइनाको क्यान्सिनो र अमेरिकाको जोहन्सोन एण्ड जोहन्सोन खोप बनाउने दौडमा आफूलाई अग्रपंक्तिमा राखेका छन् । 

घ) डीएनए खोप 

सिद्धान्ततः यो खोप सबैभन्दा राम्रो मानिन्छ । तर यो खोप मानिसलाई नै लगाउन मिल्ने बनाउन निकै चुनौती भएको स्वीकार्छन् यसका विज्ञहरू । डीएनए ज्यादै स्टेबल यौगिक भएकाले यस्तो खोपको भण्डारण, वितरण र प्रयोग सबैभन्दा सजिलो हुने मानिन्छ । यसलाई सामान्य कोठाकै तापक्रममा राखेर प्रयोग गर्न मिल्ने हुन्छ । अरु परम्परागत रूपमा बनाइने खोपहरूभन्दा यो आर्थिक रूपमा पनि सस्तो हुने मानिएको छ ।

डीएनए खोप लगाएपछि डीएनएकै विरुद्धमा एन्टीडीएनए एन्टीबडी बनायो भने के गर्ने भन्ने द्विविधामा छन् वैज्ञानिकहरू । यद्यपि यस्ता खोपहरू जनावरका रोगविरुद्ध सफल प्रयोग भइसकेका छन् । चाइनिज इनोभियो अप्लाइडले कोरोना महामारी रोक्न यही विधि प्रयोग गरी खोप बनाउने बताएको छ ।

प्रविधि स्तरीयताको हिसाबले यम आरएनए, रिकम्बिनेन्ट र भाइरस भेक्टरमा आधारित खोपलाई बढी नियालेर हेरिएको छ । अहिलेको खोप अनुसन्धान प्रक्रियालाई हेर्दा डब्ल्यूएचओले करीब १२–१८ महिनाको समय र बिल गेट फाउन्डेसनले करीब २५ बिलियन डलर खर्च हुने अनुमान गरेको छ । खोप उत्पादनका यी सबै प्रयत्नलाई मानव उत्थानको लागि एउटै संस्थामा एकीकृत गरिने हो भने भविष्यमा फेरि आइपर्ने महामारीविरुद्ध ३–६ महिनामै खोप बनाउने संयन्त्र तयार भइराख्ने कुरामा वैज्ञानिकहरू एकमत हुने थिए ।