सामान्यतया राजनीतिक र गैरराजनीतिक क्षेत्रमा आफ्नो उद्देश्य वा स्वार्थ पूरा गर्न गुटहरूको निर्माण गरिन्छ । यी गुटले गुट निर्मातालाई बलियो बनाउन र उसको हितलाई प्रवद्र्धन गरी सुरक्षित गर्न भरमग्दुर प्रयत्न गर्छन् ।

गुटबन्दीमा पोख्त वा पारंगत व्यक्ति आफूले चाहेको ठाउँ वा भूमिकामा सहजै पुग्ने र गुटबन्दी गर्न नजान्ने वा नचाहने व्यक्ति क्षमता र योगदान हुँदाहुदै पनि चाहेको स्थानमा पुग्न नसक्ने यथार्थ जतासुकै देख्न पाइन्छ ।

अविकसित र अल्पविकसित समाजमा यस्तो प्रवृत्ति स्थापित नै छ । यहाँ यसैको बोलबाला पनि छ । यस्तो प्रवृत्ति राजनीतिक दलमा ज्यादा छ । सामाजिक, धार्मिक, शैक्षिक लगायतका संस्थाहरू पनि गुटबन्दीका शिकार छन् । कर्मचारीतन्त्रमा समेत चर्को गुटबन्दी छ । स–साना क्लब समेतमा गुटबन्दीको रोग सल्किएको पाइन्छ । आफूलाई महान् धर्म गुरु ठान्ने सन्त महन्तले समेत गुट चलाएर आफ्नो पद र प्रतिष्ठालाई सुरक्षित राख्ने प्रयत्न गरेका छन् ।

यी सबै गुटबन्दी बिल्कुलै अस्वस्थ छन् र निहित स्वार्थबाट अभिप्रेरित छन् । गुटबन्दीको केन्द्रविन्दुमा सामूहिक हित पटक्कै छैन । आफ्नो संस्थाको उद्देश्यलाई प्राप्त गर्न र सफलता हासिल गर्न कुनै पनि गुटबन्दी परिलक्षित देखिँदैन । अक्सर प्रतिस्पर्धी समूहलाई अर्घेलो देखाएर आफूले अवसर र शक्ति आर्जन गर्ने प्रवृत्ति देखिन्छ ।

यस्ता गुटबन्दीका धेरै प्रकार देखिन्छन् । उपलब्ध सबै उच्च पद चाहिएको वा त्यस्तो महत्त्वाकांक्षा भएको व्यक्तिले संस्थाका सदस्य वा आबद्ध व्यक्तिलाई जथाभावी आश्वासन बाँडेर गुटबन्दी गर्ने प्रचलन छ । यसैगरी पैसा बाँडेर, बाहुबल प्रयोग गरेर, आफ्नो प्रतिस्पर्धीबारे अफवाह फैलाएर, सैद्धान्तिक र नीतिगत विचलन देखाएर, डर त्रास देखाएर, साम्प्रदायिक आधारमा, कथित लोकप्रियता भजाएर समेत गुटबन्दी गरिन्छ ।

कामको प्रतिस्पर्धाका आधारमा र चिन्तन एवं क्रियाशीलताका आधारमा हुनुपर्ने गुटबन्दीको सर्वथा अभाव छ । यसलाई नेतृत्वको चेतना स्तरले तय गर्दछ । आफू संलग्न भएको क्षेत्रलाई प्रतिष्ठित तुल्याउन, त्यसमार्फत समाज र राष्ट्रको उन्नति गर्न र आफूसँगै काम गरिरहेका व्यक्तिको समेत हित गर्न प्रयत्नशील व्यक्ति यस्ता अस्वस्थ कार्यमा संलग्न हुँदैन । साँच्चै भन्ने हो भने दूरदर्शी नेताले आफू बाँचुञ्जेलसम्मका लागि मात्र काम गर्दैन ।

आफ्नो संस्थाप्रति आममानिसको आस्था सुदूर भविष्यसम्म कायमै राखिरहन र आफ्नो जीवनकालमा भएका कार्यबाट संस्थाको गौरवशाली व्यक्तित्व निर्माण गर्न इमान्दार र ठोस प्रयत्न गर्दछ ।

नेपाल जस्ता देशमा गुटबन्दीको चरम नकारात्मक प्रभाव छ । खासगरी यहाँको राजनीतिलाई अस्वस्थ गुटबन्दीले गाँजेको छ । राजनीतिक दललाई बाह्रमासे आन्तरिक कलहले गाँजेको छ । यसको कारण निरर्थक र तर्कहिन गुटबन्दी हो । दलका नेताहरू आ–आफ्ना स्वार्थका बन्धक जस्ता छन् । आफ्नै दलको आफूजस्तै साथीले आफूसरह र कतिपय अवस्थामा आफूभन्दा ज्यादा पुर्‍याएको राजनीतिक योगदानलाई उपेक्षा गर्दछन् ।

आफू एक्लैले वा आफ्नो गुटले मात्र सबै काम गरेको ठान्दछन् र सहोदर साथीको निरन्तर मानमर्दन गर्दछन् । गुटको सदस्य वा आफ्नो बफादार कार्यकर्ताले वर्षौं पुरानो साथीलाई गाली गर्दा रमाउँछन् र त्यस्ता व्यक्तिलाई त्यही गाली गर्ने उसको विशिष्ट योग्यताबापत पुरस्कृत गर्दछन् । 

गुटका बैठकमा संस्था वा दललाई उभो लगाउने बिमर्श चल्दैन । दलका बैठकहरू नियमित बस्दैनन् तर गुटका बैठक चाहिनेभन्दा ज्यादा बस्छन् । यी बैठकमा गुटको मुखियाको प्रशंसा र अर्को गुटको अतिरञ्जित र निर्लज्ज भत्र्सना गरिन्छ । राजनीतिक दलका सदस्यको योग्यता र क्षमताको कुनै दरकार हुँदैन ।

मुखिया खुशी हुँदा पनि योग्यता र योगदानको आवश्यकता पर्दैन र मुखिया रिसाउँदा पनि योग्यता र योगदानको अर्थ हुँदैन । थोरै सुयोग्य सहयोगी हैन कि औंठाछाप भजनमण्डलीको ठूलो जमातमा रमाउने विवेक शून्य गुटको मुखियाको सनक र मनोगत लहडमा राजनीतिक दल सञ्चालित हुने गर्छन् । यसले समाजलाई कसरी उन्नतिमा लैजानसक्छ ?

गुट प्रवृत्ति कुनै दल विशेषमा मात्र सीमित छैन, नेपालका सबैजसो राजनीतिक दलको अपसंस्कृति भइसकेको छ । लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यतासँग कुनै साइनो नभएका राजनीतिक दलको चरित्र र आन्तरिक कार्यशैली अलोकतान्त्रिक हुनु कुनै नयाँ र अनौठो कुरा होइन । तर लोकतन्त्रका उदार र सर्वस्वीकृत मान्यता अँगालेको राजनीतिक दलमा समेत यस्तो प्रवृत्ति रहनु साँच्चै नै उदेकलाग्दो देखिन्छ ।

यस सन्दर्भमा एउटा प्रसंग बडो रोचक र मननीय छ । प्रा.डा. अभि सुवेदीले केही समयअघि कान्तिपुर दैनिकमा उल्लेख गरेको प्रसङ्ग हो यो । त्रिभुवन विश्वविद्यालयका पूर्व उपकुलपति र प्रतिष्ठित प्राध्यापक केदारभक्त माथेमा जापानका लागि नेपालको राजदूत रहँदा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवा जापान जानुभएको रहेछ ।

बीपी कोइराला जीवित छँदै नेपालका लागि जापानका राजदूत भएका र कोइरालालाई भेटेका एक जापानी कूटनीतिज्ञलाई माथेमाले आफ्नो निवासमा खानाको लागि बोलाउनुभएको रहेछ । कुराकानीकै क्रममा माथेमाले सोध्नुभएछ, ‘तपाईंले अहिलेका नेताहरू र बीपीलाई कसरी तुलना गर्नुहुन्छ ?’ उनले भनेछन्, ‘बीपी आफूपछि आफ्नो पार्टीलाई कसले नेतृत्व गर्ला भनेर सोच्नुहुन्थ्यो र चिन्तित पनि हुनुहुन्थ्यो, अहिलेका नेताहरूको बारेमा म भन्न सक्दिनँ ।’ एक हरफको यो जवाफले कति गहिरो सन्देश दिएको छ ? यस सन्दर्भमा गणेशमान सिंहको भनाई उत्तिकै सान्दर्भिक छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘नेपालका राजनीतिज्ञहरू आउने निर्वाचनको मात्र चिन्ता गर्दछन् । तर हामीलाई त नयाँ पुस्ताको चिन्ता गर्ने राजनेता चाहिएको छ ।’ हिजोआज यस्तो कसले सोच्ला ? यसको जवाफ धेरै उत्साहजनक पाइँदैन ।

माथिको प्रसंग किन उदृत गरिएको हो भने नेपालको राजनीतिले नेपाली जनतालाई उत्साहित बनाउनै सकेन । यसको कारण नै राजनीतिक दलभित्रको अस्वस्थ गतिविधि हो । मुख्यकुरा नेतृत्वको कार्यशैली हो । दलका सदस्यले नेतृत्वमा आफ्नो प्रतिबिम्ब देख्न सक्नुपर्छ । दलको उद्देश्य, राष्ट्रिय हित र सदस्यको भविष्य प्रतिको चिन्ताले ओतप्रोत भएको नेतृत्व समाजको आवश्यकता हो ।

यस्तो नेतृत्व पाएको समाजले छोटो समयमा नै धेरै प्रगति गर्‍यो र आफूलाई प्रतिष्ठित तुल्यायो । तर नेपाल माथि उठ्न किन सकेन ? यसको एउटै उत्तर छ, राजनीतिक नेतृत्व । शाहवंशीय राजाका उत्तराधिकारीहरू सुयोग्य भइदिएका भए र बीपी कोइरालाले काम गर्न पाएको भए नेपालको यस्तो हविगत हुने थिएन । जब नेतृत्वले आफ्नो स्थान अर्थात् पद र प्रतिष्ठाको मात्र ख्याल गर्दछ र यसका लागि संस्था छाडेर फगत गुटलाई मात्र पक्षपोषण गर्न थाल्छ, दशा यस्तै हुन्छ र दिशा हराउँदै जान्छ । दुःखका साथ भन्नुपर्छ, यतिबेला नेपालको अवस्था ठ्याक्कै त्यस्तै छ ।

देशका प्रधानमन्त्रीका लागि दलभित्रको आफ्नो गुट र आफूले ओगटेको ओहोदा सर्वप्रिय छ । गुट बलियो पार्न र पद जोगाउन उनी जे गर्न पनि तयार छन् । बसेको ठाउँबाट उठ्नै नसक्ने हुँदा पनि उनले प्रधानमन्त्री पदबाट त्याग पत्र दिएनन् । भर्खरै एक पूर्व प्रधानमन्त्रीले त्यत्रो ठूलो भष्टाचारको आक्षेप लगाएका छन् । यसलाई कि त निराधार फत्तुर सावित गर्नुपर्‍यो कि त चुनौती स्वीकार गरेर आरोप लगाउने व्यक्तिलाई कठघरामा उभ्याएर जनताको चित्त बुझाउन सक्नुपर्‍यो । यसरी निरुत्तरित भएर बस्न मिल्दैन । राजनीतिक व्यक्तिका लागि कार्यकारी प्रधानमन्त्री र दलको अध्यक्ष उसको जीवनको उपल्लो मुकाम हो ।

यस्तो मुकाममा सधैँभरि बस्न पाइँदैन । त्यसैले यस्तो अवसर पाएको बेला आफूलाई राष्ट्रिय हितमा केन्द्रित गर्नुपर्छ । देश भनेको बाक्लो र ठूलो मानवीय जंगल हो । यहाँ हावाहुरी आइरहन्छ । जब हावाहुरी आउँछ, नेतृत्वले सामान्य चरा जस्तो आफूलाई जोगाउन गुटको ‘सेल्टर’ वा गुँड खोज्नु हुँदैन । उसले त बाजले झैं माथिल्लो उचाइबाट हावाहुरी नियालेर समाधानको सूत्र पहिल्याउन सक्नुपर्छ । यो मुकाम वा टाकुरामा पुगेको व्यक्तिलाई छुद्र गुटको दरकार किन पर्‍यो ? सही नेताले त मृत्यु पछिका लागि पो काम गर्छ त ! तर दुर्भाग्य, नेपालको राजनीतिक नेतृत्व कि त आफ्नो अवश्यम्भावी मृत्युसँग बेखबर छ वा राजनीतिक चेतनाको उचाइमा छैन । नत्र देशको यस्तो हविगत हुने नै थिएन । जनताले त जे माग्यो त्यही दिएका छन् । बहुमत माग्यो बहुमत, दुईतिहाइ माग्दा झण्डै दुईतिहाइ । अनि जे माग्यो त्यही दिने जनतालाई राज्यले गर्ने व्यवहार यही हो ?

आज देशमा सर्वत्र निराशा व्याप्त छ । सरकारको आँखा राष्ट्रिय ढुकुटीमा छ । दलका आँखा दलको भावी नेतृत्वमा छ । प्रधानमन्त्री राष्ट्रको बागडोर नछाड्ने र यसका लागि जे पनि गर्न पछि नपर्ने मनस्थितिमा छन् भने दलका नेता आफ्नो दलको नेतृत्व लिन जे पनि गर्ने तयारीमा देखिन्छन् । नागरिक र दलका कार्यकर्ता र शुभचिन्तकहरू उनीहरूको प्राथमिकतामा छैनन् । यसले समाजमा घोर निराशा पैदा गरेको छ । यस्तो विडम्बना झेलिरहेका नेपालीको आशा जगाउने नेतृत्व आजको राष्ट्रिय आवश्यकता हो । गुटमा रमाउने र आफ्नो प्रतिष्ठाको मात्र चिन्ता गर्ने नेतृत्वबाट राष्ट्रिय संकटको समाधान सम्भव छैन ।