असोज १०, २०८०
गुणराज ढकाल सामाजिक सञ्जालमा अभ्यस्त हुन थालेपछि अध्ययन गर्ने बानी निकै घटेको छ । सामाजिक सञ्जालमा आउने टिप्पणीबाटै हामीले आफ्नो दृष्टिकोण बनाउने गर्दछौं । विषयको गहिराइसम्म पुगेर अध्ययन तथा विश्लेषण गर...
पुस २५, २०७७
भविष्य पुराणको नेपाली अनुवाद हालै प्रकाशित भएको छ । जयतु संस्कृतमका अध्यक्ष डा. बद्री पोखरेलद्वारा अनुदित यो ग्रन्थ १८ पुराणको गणनाक्रममा नवौं स्थानमा पर्छ ।
पौराणिक ग्रन्थहरू अनुदित गरी क्रमशः प्रकाशित गराउँदै आएका पोखरेलजीको यो कति औं अनुदित कृति हो सोध्न बाँकी छ ।
एकाध अनुवाद सँगसँगैजसो प्रकाशित अवस्थामा रहेको अनुवादकबाट थाहा भएको छ । भविष्य पुराण सौर–सम्प्रदाय अन्तर्गत पर्ने सात्विक प्रकृतिको पुराण हो । यसमा खासगरी सूर्यको उत्पत्ति, शक्ति, विशेषता वर्णनमा बढी ध्यान दिइएको छ ।
पुराण पुरुषोत्तम भगवान् विष्णुको शरीर बिग्रहमा दाहिने घुँडा मानिएको यस पुराणलाई धर्म, संस्कृति, संस्कार, व्रत, पर्व, उपसना आदि वैदिक सनातन धर्मको उद्देश्य उद्घाटनका विशिष्टतम साधन मानिन्छ ।
पुराणकथा बाल्यकालदेखि नै सुनिँदै र पढिँदै आएका विषय हुन् । पिताजी गाउँघरमा पुराण भन्न जाँदा उहाँलाई भात पकाउनकै लागि पनि साथमा जानुपर्थ्यो । त्यसै मेसोमा आवश्यकता अनुसार गणेश, द्वारपाल आदि पदको टीका र दक्षिणा हात पार्ने अवसर पनि जुर्थ्यो यदकदा ।
सबैभन्दा बढी पुराणका रसिला कथाहरू सुन्ने अवसर जुरेको थियो भन्नुपर्छ । त्यतिबेला बाल मस्तिष्कमा परेको पौराणिक कथाको छाप हालसम्म पनि मेटिएको छैन । करीब १ दशकअघि पौराणिक पात्र र मिथकहरू प्रकाशित गराउँदा पुराण कथालाई जति नजिकबाट हेर्ने अवसर मिलेको थियो, केही वर्षअघिसम्म गोरखापत्रमा अध्यात्म दर्शन सम्बन्धी नियमित स्तम्भ लेखनको क्रममा थप केलाउने र मनन् गर्ने अवसर पाएको थिएँ ।
हाल डा. पोखरेलको प्रस्तुत नेपाली अनुवादको पाण्डुलिपि यात्रामा मिठासको छुट्टै रसानुभूति भइरहेको छ ।
पुराणहरूका प्रायः ५ विषय हुन्छन्, जसमा सर्ग (सृष्टि), प्रतिसर्ग (पुनःसृष्टि), मन्वन्तर (मनुहरूको नाम, काम र विशेषता वर्णन), वंश र वंशानुचरित (सूर्यवंशी र चन्द्रव्रशी राजाहरूको वंश र तिनका वंशका चरित्र विवेचन पर्छन् ।
यद्यपि भागवत र ब्रह्मवैवर्त पुराणमा व्यासजीले १० वटा विषय उल्लेख गरेका छन्, जसमा सर्ग, विसर्ग, स्थान, पोषण, ऊति, मन्वन्तर, ईशानुकथा, निरोध, मुक्ति र आश्रय रहेका छन् । तर भागवतकै द्वादशस्कन्धमा आएको प्रसङ्गमा भने केही शब्दान्तर देखिन्छ ।
यसैगरी ब्रह्मवैवर्त पुराणमा आएको प्रसङ्गमा पनि केही भिन्नता देखिन्छ तर जहाँ जे जस्तो उल्लेख भएका भए पनि ती सबै शाब्दिक भेद हुन्, तत्वतः पुराणका विषय ५ वटै हुन्छन् भन्ने विद्वान्हरूले निष्कर्ष निकालेका छन् । भविष्य पुराणमा पनि यिनै ५ विषय उल्लेख भएका छन् ।
ब्राह्म, मध्यम, प्रतिसर्ग र उत्तर गरी ४ पर्व रहेका छन् भविष्य पुराणका । यीमध्ये मध्यमपर्वको प्रथम, द्वितीय, तृतीय गरी ३ भाग र प्रतिसर्ग पर्वको प्रथम, द्वितीय र तृतीय गरी ३ खण्ड छन् । ब्राह्म पर्वको २१५ अध्याय, मध्यम पर्वको ६२ अध्याय, प्रतिसर्ग पर्वको १०० अध्याय र उत्तर पर्वको २०८ अध्याय गरी कूल ५८५ अध्याय रहेको यस पुराणको श्लोक संख्यामा भने मतभेद देखिन्छ ।
कल्याण भविष्य पुराणाङ्कमा उल्लेख भए अनुसार यसको श्लोक संख्या ५० हजारको हाराहारीमा हुनुपर्ने देखिन्छ । तर विद्यमान भविष्य पुराणमा २८ हजार श्लोक रहेको बताइएको छ । भागवतमा व्यासजीले भने यसको श्लोक संख्या १४ हजार ५०० उल्लेख गरेका छन् ।
ब्राह्मपर्व अन्तर्गत व्रतोपवास, शान्तिक तथा पौष्टिक कार्य, देवी–देवताका आराधना, पूजा, उपासना, नित्यकर्म, वर्णाश्रमधर्म, संस्कार, सामुद्रिकशास्त्र, सृष्टि प्रक्रिया, नागवंश वर्णन र नागपूजा महत्त्व, सूर्यको परिवार र विशेषता विवेचन, साम्बचरित्र तथा देवालय, शिवालय निर्माण एवं तिनका प्राणप्रतिष्ठा आदि विषयवस्तुमाथि प्रकाश पारिएको छ । मध्यम पर्वमा वेद, वेदाङ्ग, इतिहास, पुराण, साहित्य, कला, सङ्गीत, ईष्टापूर्त कर्म, यज्ञ, अनुष्ठान, मण्डप निर्माण, गोत्रप्रवर, श्राद्ध तथा वृक्षारोपण र तिनका विशेषतालाई केलाउने प्रयास भएका छन् ।
प्रतिसर्ग पर्व अन्तर्गत काल विवेचन तथा युग निर्माण प्रक्रिया र तिनका इतिहास, ब्राह्मण, क्षत्री, वैश्य, शूद्र, दशनामी सन्यासी आदिका वंश तथा शाखा विस्तार, विभिन्न जातिको इतिहास, धर्म सम्प्रदायको विवेचन, विभिन्न युगपुरुष तथा आचार्यहरूको जीवनी आदि विषय समेटिएका छन् । उत्तर पर्वमा व्रत विधान, होली, दिपावली जस्ता सांस्कृतिक पर्वोत्सव, देवपूजा, विविध प्रकारको शान्तिविधि तथा दानधर्म आदि विषयवस्तुमाथि प्रकाश पार्ने काम भएका छन् ।
अनुवादक पोखरेलजी अवकाश प्राप्त एक उच्च सरकारी अधिकृत हुन् । उनले लामो समय सरकारी सेवामा रहेर जुन सेवागत भावना र ज्ञान हासिल गरेका थिए, त्यसलाई हाल पौराणिक ग्रन्थहरू अनुवाद गरी प्रकाशनमा ल्याउने काममा लागेर थप सम्मान गरिरहेका छन् । उनको यो प्रयास अवकाश प्राप्त जीवन सदुपयोगको यात्रा मात्र होइन, समाज सेवाको विशिष्टतम नमूना पनि हो जस्तो लाग्छ । आज संसारमा जुन रूपमा शान्ति र सद्भावको अभाव देखापर्दैछ, त्यसले भविष्यमा कस्तो रूप लिने हो कल्पनासम्म पनि गर्न सकिन्न ।
समाजमा अशान्ति छ, अत्याचार छ, हत्या छ, हिंसा छ, भ्रष्टाचार छ, अशान्ति छ, द्वन्द्व छ, तानातान छ, मारामार छ, हानाहान छ । यस्तै–यस्तै गतिविधिका कारण प्रकृति रिसाएको छ, जसले गर्दा नानाभाँतीका रोग, भोक, शोकजन्य समस्या निम्तिँदै गएको मात्र छैन, कतिको उपचार छैन । कतिको उपचार फेला पर्ने नै कहिले हो भन्न सकिने अवस्था छैन । यस्तो अवस्थामा हामीले नचाहेर पनि अतीतको रत्नगर्भमा पुनर्भ्रमण गर्र्नैैपर्ने भएको छ, जहाँ यस्ता पौराणिक ग्रन्थहरूका अनुवाद राम्रै छहारी बन्न सक्छ ।
पुराणहरू प्रायः संस्कृत भाषामा लेखिएका कारण संस्कृतेतर जनसमुदायमा चाहेर पनि सुगम बन्न सकिरहेका छैनन् । संस्कृत भाषामा पहुँच नभएकाहरूका लागि कि पुराण वर्णित अनमोल ज्ञानबाट वञ्चित हुनुपर्ने अवस्था छ कि पण्डितबाहरूले कनिकुथि भट्याउने गर्नुभएको अर्धज्ञानको भरमा चित्त बुझाउनुपर्ने अवस्था छ । पछिल्लो अवस्थामा आएर त त्यो पनि हराइसकेको छ ।
कथा ज्ञानको स्थान गीत, संगीत र टुक्का भट्याइले लिन थालेको छ । यस्तो अवस्थामा यस्ता अनुवादको भूमिका कति बढी होला स्वतः अनुमान लगाउन सकिन्छ । यस अर्थमा अनुवादक थप बधाई तथा धन्यवादका पात्र हुन पुगेका देखिन्छन्, जुन काममा उनी स्वतस्फूर्त लाग्दै आएका छन् । जबकी यसका लागि राज्य सत्ताले नै ध्यान दिनुपर्ने थियो ।
पौराणिक ग्रन्थहरूलाई राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय भाषामा अनुवाद गरी प्रचारप्रसारमा ध्यान दिने हो भने सनातन संस्कृतिको ज्ञान प्रबद्र्धन मात्र हुँदैन, विश्व शान्तिमै योगदान पुग्न सक्ने देखिन्छ ।
अन्त्यमा यति भनौं अनुवाद पुराणको अर्थ बोध गराउन सक्षम छ । शब्दानुवाद, छायाँनुवाद, भावानुवाद आदि धेरै किसिमका अनुवाद हुन्छन् । यिनमा यो अनुवाद शब्दानुवाद हो भन्ने मेरो ठम्याइ छ । यति बढी श्रम गरिसकेपछि भावानुवादतर्फ ध्यान दिन सकिएको भए सुनमा सुगन्ध हुन्थ्यो लाग्छ ।
यसबाहेक अरु जे भएका छन्, धेरै भएका छन् । यसका लागि अनुवादकलाई साधुवाद दिँदै माता सरस्वतीले अन्य पुराण अनुवादको शक्ति प्रदान गरून् भन्ने कामनाका साथ कलमलाई यतै विराम दिन चाहन्छु ।
गुणराज ढकाल सामाजिक सञ्जालमा अभ्यस्त हुन थालेपछि अध्ययन गर्ने बानी निकै घटेको छ । सामाजिक सञ्जालमा आउने टिप्पणीबाटै हामीले आफ्नो दृष्टिकोण बनाउने गर्दछौं । विषयको गहिराइसम्म पुगेर अध्ययन तथा विश्लेषण गर...
असोज तेस्रो साता बिहीबार, बुकीबाट गोठ औल झर्ने दिन । लाहुरेहरू आउनु र बुकीबाट गोठालाहरूको हुल गाउँमा झर्नु दशैंको रौनक हो । ‘भोलि साँझ डाँफे चराउन जाने’, सुत्ने बेला गोठमा सल्लाह भयो । घर...
गोपाललाई सानैदेखि धूमपानको लत बसेको थियो, शायद संगतको प्रभाव भनेको यही हुनुपर्छ । घरमा बाबुदाजुहरू हुक्का तान्थे । त्यति बेलाको चलन के भने सबैभन्दा सानोले तमाखु भर्नुपर्ने । त्यतिसम्म त ठीकै थियो, सल्काएर समे...
वरिष्ठ पत्रकार तथा साहित्यकार आचार्य कमल रिजालद्वारा लिखित उपन्यास ‘सुकर्म’को अंग्रेजी संस्करण ‘डीप क्वेस्ट' प्रकाशित भएको छ । २०६९ सालमा नेपालीमा प्रकाशित उक्त उपन्यासको अंग्रेजी संस्करणलाई स...
पहाडमा उखु पेलेर खुदो पकाउने समय पारेर मधेशको गर्मी छल्न राजेन्द्र काका (ठूलो भुँडी लागेकाले हामीले मोटे अंकल भन्थ्यौं) गुल्मीको पहाड घरमा आउँथे । चैत–वैशाखको समयमा कोलबाट पेल्दै गरेको उखुको रस, रसेट...
गोपी मैनाली कविहरूले केका लागि कविता लेख्छन् भन्नेमा मत्यैक्यता पाइँदैन । कोही आनन्दका लागि भन्छन्, त कोही उपयोगिताका लागि । अझ कोही त अभिव्यञ्जनाको अर्को उद्देश्य नै हुँदैन भन्ने गर्छन् । ...
ललितपुरको गोदावरीस्थित सनराइज हलमा नेकपा (एमाले)का दुई महत्वपूर्ण कार्यक्रम भए । एमालेको प्रथम विधान महाधिवेशन (२०७८ असोज १५ र १६ गते) सनराइज हलमै भएको थियो । विधान महाधिवेशनले विभाजनदेखि चौतर्फी घेराबन्दी...
हामी १५औं अन्त्य गरेर १६औं योजनाको तयारीमा जाँदै छौं । दलका शीर्ष नेताबीच १६औं योजनाको विषयमा छलफल भएको छ । १५औं योजनाको असफलता र नमिलेका कुरालाई १६औं मा सुधार्छौं । हाम्रो गन्तव्य कहाँ हो भन्ने संविधानले ...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...