चीन र अमेरिकाले संसारभरि आफ्नो प्रभाव कायम गर्नका लागि तीव्र प्रतिस्पर्धा गरिरहेका बेलामा पूर्वी अफ्रिका, अझ विशेषगरी, हर्न अफ अफ्रिका प्रतिस्पर्धाको महत्त्वपूर्ण केन्द्र बनेको छ ।

हिन्द महासागरलाई लाल सागर र स्वेज नहर हुँदै युरोपसँग जोड्ने रणनीतिक महत्त्व बोकेको हर्न अफ अफ्रिकामा जिबुटी, इरिट्रिया, इथियोपिया र सोमालिया पर्छन् । सांस्कृतिक समानता रहेका यी मुलुकसँगै केन्या, सुडान, साउथ सुडान र युगान्डालाई पनि यसै क्षेत्रसँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ ।

अघिल्लो साता चीनका परराष्ट्रमन्त्री वाङ यीले इरिट्रिया, केन्या र कोमोरोसको भ्रमण गरेका थिए । त्यस भ्रमणमा उनले हर्न अफ अफ्रिकामा शान्तिपूर्ण विकासको पहल चीनले गर्न चाहेको बताए र उक्त क्षेत्रका लागि चीनले विशेषदूत नियुक्त गर्ने घोषणा गरे । त्यसका साथै उक्त क्षेत्रका मुलुकहरूले सामना गरेको सुरक्षा, विकास र सुशासनको चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न पनि चीनले सहयोग गर्ने उनले बताए । 

त्यसअघि नोभेम्बर महिनामा अमेरिकाका परराष्ट्रमन्त्री एन्टोनी ब्लिन्केनले केन्या, नाइजेरिया र सेनेगलको भ्रमण गरेका थिए । उक्त भ्रमणमा उनले अमेरिकाको परराष्ट्रनीतिमा अफ्रिकालाई थप प्राथमिकता दिइने वाचा गरेका थिए । अफ्रिकालाई भूराजनीतिको शिकार नभई खेलाडीको रूपमा व्यवहार गर्नुपर्ने उनको भनाइ थियो ।

भ्रमणभरि उनले अफ्रिकामा प्रभावका लागि चीनसँग आफूहरूले प्रतिस्पर्धा नगरेको बताए र मुलुकहरूलाई चीन वा अमेरिकामध्ये एकलाई छान्नुपर्ने बाध्यता नरहेको भनी आश्वस्त पार्न खोजे । तर उनको यस्तो आश्वासनका बावजूद अमेरिकाका सुरक्षा तथा गुप्तचर संयन्त्रहरू अफ्रिकामा चीनको बढ्दो प्रभावबाट चिन्तित देखिएका छन् । 

अफ्रिकी मुलुकहरूलाई आफूप्रति बफादार राख्नका लागि ब्लिन्केनले उक्त भ्रमणमा विभिन्न अमेरिकी कम्पनीहरूबाट अफ्रिकामा गरिने विकासका कामका लागि अर्ब डलर लगानीको सहमतिमा हस्ताक्षर गरेका छन् । सार्वजनिक सुरक्षा सेवा तथा थप स्तरीय सडक बनाउन अमेरिकी कम्पनीहरूले काम गर्नेछन् । 

त्यसका साथै जीवाष्म इन्धनको विकल्पका रूपमा हरित ऊर्जालाई प्रोत्साहन गर्नका लागि पनि अमेरिकाले सहयोग गर्नेछ । अनि अफ्रिकी मुलुकहरूसँग अन्तरिक्ष गतिविधिहरूमा पनि अमेरिकाले सहयोग गर्ने कुरा भएको छ ।

दुई महाशक्तिले हर्न अफ अफ्रिकामा आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्ने क्रममा उक्त क्षेत्रका लागि विशेषदूत नियुक्तिमा प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन् । अमेरिकाले केही दिनअघि मात्र जेफ्री फेल्टम्यानको स्थानमा डेभिड स्याटरफील्डलाई विशेषदूतमा नियुक्त गरेको छ । 

फेल्टम्यानको कार्यकालमा इथियोपिया र इरिट्रियाले टीपीएलएफ विद्रोहीहरूसँग युद्ध गरेको र सुडानमा सेनाले लोकतन्त्रसमर्थकहरूमाथि दमन गरेको थियो । टर्कीका लागि अमेरिकी राजदूत फेल्टम्यानको आगमनले हर्न अफ अफ्रिकाको द्वन्द्व समाधानमा योगदान पुग्ने र अमेरिकाको प्रभाव वृद्धि हुने आशा अमेरिकाले लिएको छ ।

चीनका परराष्ट्रमन्त्री वाङ यीले हर्न अफ अफ्रिकामा विशेषदूत नियुक्त गरिने भनी अघिल्लो साता केन्यामा घोषणा गरेलगत्तै अमेरिकाले आफ्नो विशेषदूत परिवर्तन गरेको हो । विशेषदूतले हर्न अफ अफ्रिकामा शान्ति प्रक्रियाको नेतृत्व गर्ने उनको भनाइ छ । 

चीनलाई आफ्नो महत्त्वाकांक्षी परियोजना बेल्ट यान्ड रोड इनिसिएटिभको सफलताका लागि पनि हर्न अफ अफ्रिकामा शान्ति आवश्यक छ । विशेषगरी इथियोपियामा चलिरहेको जातीय द्वन्द्वका कारण चिनियाँ परियोजनालाई गति दिन गाह्रो परिरहेको हो ।

विगत १४ महिनादेखि इथियोपियाको उत्तरी भागमा सरकारी सेना र टिग्रे विद्रोहीहरूबीच भीषण द्वन्द्व चलिरहेकोमा सरकारी पक्ष लगभग विजयी भएको छ । स्थलयुद्ध अस्थायी रूपमा बन्द भएको छ तर सरकारी सेनाले विद्रोहीहरूमाथि हवाई आक्रमण जारी राखेको छ ।

यसको पृष्ठभूमिको संक्षिप्त चर्चा गरौं । सत्ताईस वर्षदेखि इथियोपियामा एकदलीय शासन चलाउँदै हालीमुहाली गरिरहेको टिग्रे पिपुल्स लिबरेसन फ्रन्ट (टीपीएलएफ) का विरुद्ध प्रधानमन्त्री आबी अहमदले विभिन्न दललाई मिसाएर प्रोस्पेरिटी पार्टी बनाउँदै टीपीएलएफलाई सत्ताच्युत गरेका थिए ।

सत्ताबाट बाहिरिएको झोंकमा टीपीएलएफले आबी सरकारविरुद्ध विद्रोह शुरू गरेपछि इथियोपिया र इरिट्रियाका सेनासँग टीपीएलएफ लडाकूहरूको भिडन्त सन् २०२० को नोभेम्बर महिनाबाट शुरू भएको हो । उक्त द्वन्द्वमा परी अहिलेसम्म ५७ हजारजनाको ज्यान गइसकेको आँकडा छ ।

इथियोपियामा चलेको यस द्वन्द्वमा चीन र अमेरिकाको प्रतिस्पर्धा पनि जोडिएको छ । अमेरिकाले टीपीएलएफका विद्रोही लडाकूहरूलाई साथ दिइरहेको छ भने चीनले सरकारलाई समर्थन गरेको छ । 

चीनले नै पहिला द्वन्द्व गरिरहेका इथियोपिया र इरिट्रियाका सरकारलाई शान्तिवार्ता गर्न उत्प्रेरित गरेको थियो र त्यसमा सफलता पाएका इथियोपियाली प्रधानमन्त्री अहमदले नोबेल शान्ति पुरस्कार समेत प्राप्त गरेका थिए ।

इथियोपिया र इरिट्रियाबीचको शान्तिबहाली दह्रो बन्न नपाउँदै अमेरिकी उक्साहटमा टीपीएलएफले हर्न अफ अफ्रिकालाई अशान्त बनाउन थालेको हो । 

इन्डियन पन्चलाइन नामक वेबसाइटमा भूराजनीतिक विश्लेषक एमके भद्रकुमारको आलेखमा उल्लेख भएअनुसार, अमेरिकाले टीपीएलएफका रूपमा प्रोक्सी उपयोग गरी इथियोपियामा अस्थिरता ल्याउन खोज्दा अफ्रिकीहरू अमेरिकासँग रिसाएका छन् ।

उनीहरू ह्याशट्याग नोमोर अभियान चलाइरहेका छन् । भद्रकुमारका अनुसार, नो मोर भनेर उनीहरूले उपनिवेशवाद, विभिन्न प्रतिबन्ध, गलत सूचना र सीएनएन बीबीसीको झूट अब पुग्यो भन्न खोजेका हुन् ।

अमेरिकाले टिग्रे युद्धको सन्दर्भ उठाउँदै इथियोपिया र इरिट्रियाविरुद्ध विभिन्न प्रतिबन्ध लगाएको छ । मानवअधिकार उल्लंघनको आरोप लगाउँदै अमेरिकाले इथियोपियालाई माली र गिनीसँगै प्राथमिकतामा आधारित व्यापार कार्यक्रमबाट समेत निकालेको छ । उक्त कार्यक्रमअन्तर्गत अफ्रिकी सामानमा आयातकर छुट दिने व्यवस्था थियो । 

त्यस्तै गत नोभेम्बर महिनामा अमेरिकाले इरिट्रियाको सेना, सत्तारूढ दल र सरकारका दुई वरिष्ठ अधिकारीमाथि प्रतिबन्धको घोषणा गरेको थियो । उनीहरू इथियोपियाको द्वन्द्वमा सहभागी रहेको भनी प्रतिबन्ध लगाइएको हो । टिग्रे विद्रोहीलाई अमेरिकाले गरेको समर्थन यस कदमबाट झन् स्पष्ट भएको छ ।

आवरणमा मानवअधिकारको कुरा उठाए पनि अमेरिकाले खासमा ती मुलुकहरूले चीनको बीआरआईलाई अँगालेकोमा असन्तुष्टि जनाएको हो । उक्त क्षेत्रमा चीनको प्रभाव जसरी भए पनि घटाउने अमेरिकाको लक्ष्य हो ।

अमेरिकाले किन यसो गर्न खोजिरहेको हो ? बेलायती भूराजनीतिक विश्लेषक टम फाउडीले यसको उत्तर दिएका छन् । आरटीमा प्रकाशित उनको विश्लेषणमा उल्लेख भएअनुसार, उक्त क्षेत्र अमेरिकाले हिन्द प्रशान्त नाम दिइएको विशाल परिधिमा रहेको रणनीतिक गौंडो हो । त्यहाँ अमेरिकाले चीनलाई घेराबन्दी गर्नका लागि आर्थिक, राजनीतिक तथा सैन्य मोर्चामा प्रभुत्व जमाउन खोजेको छ ।

हर्न अफ अफ्रिकामा रहेको मुलुक जिबुटीमा चीनको सैन्य अड्डा रहेको नै अमेरिकालाई चित्त बुझिरहेको छैन । त्यसका साथै चीनले अफ्रिकामा आर्थिक मोर्चामा अमेरिकालाई निकै पछाडि पारिदिएको तथ्यले अमेरिकालाई ठूलै पीडा दिएको छ । 

चीनले ऋण पासोमा पार्छ भनी अमेरिकाले जतिसुकै प्रचारबाजी गरिरहेको भए पनि अफ्रिकीहरूले पूर्वाधार विकास तथा व्यापारका लागि चीनलाई पत्याउने गरेका छन् । अफ्रिकी मुलुकहरूको सबभन्दा ठूलो व्यापारिक साझेदार चीन नै हो ।

यस्तो अवस्थामा हर्न अफ अफ्रिकामा अशान्ति मच्चिएमा चिनियाँ परियोजना गतिहीन हुनेछन् भन्ने आकलन गरेरै अमेरिकाले इथियोपिया र इरिट्रियामा टीपीएलएफमार्फत हिंस्रक विद्रोहलाई समर्थन गरेको देखिन्छ । त्यसैलाई मद्देनजर गरी चीनले हर्न अफ अफ्रिकाका लागि विशेषदूत नियुक्त गर्न खोजेको हो तर त्यसमा चीनले सफलता पाउने सम्भावना प्रबल छ । 

मर्काटोर इन्स्टिच्युट फर चाइना स्टडीज नामक संस्थाका लागि हेलेना लेगार्डाले गरेको विश्लेषणमा चीनले विभिन्न देशमा द्वन्द्व समाधानका लागि मध्यस्थता गरेको सप्रमाण उल्लेख छ । हर्न अफ अफ्रिकामै चीनले सुडान र साउथ सुडानबीच मध्यस्थता गरेको हो । 

चीनको छवि अफ्रिकी मुलुकहरूमा राम्रो रहेको ताजा सर्वेक्षणले पनि देखाएको छ । अफ्रिका पोलिसी रिसर्च इन्स्टिच्युटको वेबसाइटमा प्रकाशित सामग्रीमा अफ्रोब्यारोमिटर नामक सर्वेक्षण संस्थाको ताजा सर्वेक्षणको नतिजा उल्लेख गरिएको छ । कुल ३४ देशमा गरिएको सर्वेक्षणमा ६३ प्रतिशतले अफ्रिकामा चीनको प्रभावलाई सकारात्मक रूपमा लिएका छन् । त्यसैले हर्न अफ अफ्रिकाको द्वन्द्व समाधान गर्न सक्ने सामर्थ्य चीनसँग छ ।

त्यसबाहेक चीनले अफ्रिकी मुलुकहरूको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप नगर्ने अनि राष्ट्रिय सार्वभौमसत्तालाई सम्मान गर्ने भएकाले मुलुकहरूले उसलाई विश्वास गर्छन् । तर अमेरिकाले टिग्रे विद्रोहीलाई समर्थन गरेर आफ्नो पक्षधरता देखाई रणनीतिक भूल गरेको र बेइजिङलाई फाइदा गराएको भन्ने टम फाउडीको दाबीमा दम छ । 

यसै सन्दर्भमा फरेन पोलिसी पत्रिकामा ब्रोनवीन बर्टन र यान फिजजेराल्डले बाइडन प्रशासनलाई इथियोपियाका सम्बन्धमा सुधारात्मक कदम चाल्न अनि टीपीएलएफको हिंस्रक विद्रोहलाई राजनीतिको आवरण नदिलाउन दिएको सुझाव मननयोग्य छ ।

अमेरिकाले विद्रोहीलाई साथ दिएको अवस्थामा इथियोपिया र इरिट्रियाले आफ्नो सार्वभौमसत्ता जोगाउनका लागि बेइजिङलाई महत्त्वपूर्ण राजजनीतिक साझेदार बनाउनु चीनको भूराजनीतिक विजय हो । त्यसो त चीनले इथियोपियामा कैयौं वर्षदेखि निरन्तर लगानी गरेर सद्भाव कमाएको पनि छ ।

सबभन्दा मुख्य कुरा त अमेरिकाले चीनको बीआरआई जस्तो भूआर्थिक परियोजना ल्याउन नसक्दा अफ्रिकामा ऊ पछि परिरहेको देखिन्छ । हरेक कुरालाई सैन्य दृष्टिकोणबाट हेर्ने अमेरिकी परराष्ट्रनीतिका कारण संसारका विभिन्न मुलुकहरू उसप्रति उदासीन हुन थालेका छन् । तर व्यापार र पूर्वाधारमा जोड दिएकाले चीनले नयाँ साझेदार कमाइरहेको छ । 

अफ्रिकी मुलुकहरूले अमेरिकाको एकल विजयी (जिरो सम) जालोमा नपरी चिनियाँ बीआरआईको दुवै पक्ष विजयी (विन विन) लाई अँगालेका छन् । हर्न अफ अफ्रिकामा देखिएको प्रतिस्पर्धामा तत्कालका लागि चीनले अग्रता लिएको देखिन्छ ।