• भरत गौतम

लोकतन्त्रको मूल्यमान्यता स्थापित गराउने आधार नै आमनिर्वाचन हो । जनताको अपेक्षा र शासकीय प्रभावकारिता बीचमा सन्तुलन कायम गरी जीवनस्तर सुधार गर्न लोकतन्त्रले दिशानिर्देश गर्दछ । जनताले भाबी शासकीय खाकासहित प्रतिनिधि छनोट गर्ने अवसर निर्वाचनबाट प्राप्त हुन्छ । जनता र राजनीति बीचको असल सम्बन्धबाट विकास र रूपान्तरण हुने हुँदा निर्वाचनले असल शासनका लागि पूर्वाधार बनाउन प्रतिनिधित्व सिद्धान्तमा जोड दिएको छ । राजनीतिको प्रभावकारिता जाँच्ने समय पनि भएकाले चुनावको समयमा जनतालाई ठूलो शक्तिको रूपमा हेरिएको हुन्छ । जनताले निर्वाचनको समयलाई उपेक्षा गरेमा त्यसको परिणामको प्रभाव जनतामै पर्दछ ।

विश्व परिवेशलाई हेर्दा लोकतन्त्रको अनुभूति जनताको सम्प्रभूताका आधारमा तय हुने र जनताको शासकीय आधार जनताले नै तय गर्ने गरेको पाइन्छ । जनमतबाट अनुमोदित सरकारको भाबी रणनीति सहितको शासकीय शैलीबाट मात्र लोकतन्त्र दीगो र बलियो भएको देखिन्छ । विधिको शासन, नैतिक तथा उत्तरदायी नेतृत्व, सदाचार व्यवहार र पारदर्शी शासन  नै लोकतन्त्रका मूल्य–मान्यताको रूपमा हेरिएको छ । लोकतन्त्रको मूल्य–मान्यतामा जोखिम हुने अवस्था आएमा जनताले अर्को विकल्प छान्न पाउने अवसर हुने हुँदा विगतको कार्यसम्पादन र भाबी शासकीय सोचका आधारमा वैकल्पिक व्यवस्थाको स्वीकार गरिएको हुन्छ ।

नेपालमा लोकतन्त्रको अभ्यास विक्रम संवत् २००७ सालपछि भएको हो । राजनीतिका वैकल्पिक आधारहरू तय हुन नसकेको अवस्था र लोकतन्त्रप्रति जनताको सोच र धारणा विकसित भई नसकेको अवस्थामा स्वार्थको घेराबन्दीका  कारण २००७ सालको परिवर्तन संस्थागत हुन सकेन । नेपालीले विक्रम संवत् २०१५ सालमा पहिलो पटक जनमतको उपयोग गरेका थिए तर जनमतलाई टिकाउन सकिएन । 

पञ्चायतकालमा जनमत संग्रहसहित चुनावहरू भए पनि जनप्रतिनिधिको चयन जनस्तरबाट भएन र ३० वर्षमा पञ्चायती व्यवस्था समेत पतन भयो । विक्रम संवत् २०४६ सालमा पुनः बहुदलीय व्यवस्थाको शासन शुरू भयो । आवधिक निर्वाचनबाट जनप्रतिनिधि छान्ने र शासकीय भूमिका तय गर्ने प्रक्रियाहरू शुरू भए । आवधिक समयसम्म निर्वाचित जनमतको शासन पटक–पटकको संसद विघटन र मध्यावधि चुनावका कारण सफल देखिएन । जनतामा असन्तुष्टि बढ्न थाल्यो, हत्या हिंंसाको राजनीतिले प्रशय पायो । हिंंसाको राजनीति समाप्त भएपछि पनि राजनीतिले परिपक्व शासकीय गोरेटो बनाउन सकेको छैन ।

नेपालको लोकतन्त्र कमजोर हुनुमा प्रमुख आरोप राजनीतिक दलप्रति लाग्ने गरेको छ । राष्ट्रिय स्वार्थभन्दा दलीय स्वार्थमा राजनीतिक आचरण मौलायो । दलीय स्वार्थभन्दा पनि व्यक्तिगत स्वार्थमा राजनीतिक भूमिका बढी देखिन थाल्यो । राष्ट्रको हितभन्दा व्यक्तिगत हितमा राजनीतिले दिशाबोध गर्न थालेपछि जनमतको कदर गर्ने र जनतासँगको  प्रतिबद्धताले सार्थकता पाउन सकेन । राजनीतिको प्रभावकारिता कमजोर हुँदै जान थाल्यो र अराजकताको प्रभाव देखिन थाल्यो । राजनीतिलाई जनस्वार्थमा बदल्न जनताको पनि कमी–कमजोरी देखिए । निर्वाचनको बेला सक्रिय नहुने र भए पनि व्यक्तिगत स्वार्थमा रमाउने, राजनीतिक सोच र व्यवहारको मूल्यांकन गर्न नसक्ने र प्रलोभनमा पर्ने, राजनीतिक सुधार गर्न आफ्नो भूमिकाको ख्याल नगर्ने, अन्धभक्त भई राजनीतिक अधिकारको उपयोग गर्ने, जनप्रतिनिधिको विगतको भूमिका र राजनीतिक दलको क्रियाकलापका विषयमा बहस पैरवी गर्न नसक्ने वा नचाहने, राजनीतिको आपराधिकीकरणमा सचेत र सजक नहुने, साक्षर हुन नसकेका जनतामा सीमित स्वार्थमा जनमतको उपयोग गर्ने, डनवाद र धनवादको राजनीतिक प्रभावमा पर्ने, राजनीतिमा आएका नयाँ तौरतरिकामा ध्यान नदिने, राजनीतिक उत्तरदायित्व, पारदर्शिता, असल आचरणका विषयमा ख्याल नगर्ने आदि जनताका कमजोर अवस्था देखिए । समयमा विवेक प्रयोग नगर्ने तर चुनावपछि पछुताउने, राजनीतिक दल र नेतालाई गाली गर्ने र दोष थोपर्ने जस्ता व्यवहार जनतामा यद्यपि छन् ।

आवधिक निर्वाचनले नै भोलिको शासकीय शैलीको निर्धारण गर्ने कार्य दिशानिर्देश गर्ने र जनउत्तरदायी शासन पद्धतिको पक्षपोषण गर्ने हो । यसका लागि शासकीय संयन्त्रको कुशल परिचालन गर्न मुख्यतः समन्यायिक र दीगो विकास, जलवायु परिर्वतनको न्यूनीकरण, सन्तुलित विकास, सुशासन, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र जीवनस्तर सुधार जस्ता रणनीति तय गर्नुपर्ने हुन्छ । जनताको अपेक्षाको सम्बोधन गर्न राज्य संयन्त्रको परिचालन र स्रोतसाधनको व्यवस्थापनको सोचसहित अग्रसर हुनुपर्छ ।

यी यावत पद्धतिको समग्र सोच र तत्परताका लागि स्वच्छ, निष्पक्ष र निर्भिकताबाट कुशल प्रतिनिधित्व गराई असल शासन बनाउन निर्वाचन ठूलो अवसर हो । राज्यको हितमा जनहितको संयोजन गरी समग्र शासनको सुधार गर्न तथा विकृत राजनीतिक क्रियाकलापको प्रभाव रोक्न पनि निर्वाचन मुख्य अवसर हो ।

निर्वाचनको असल अभ्यासबाट राज्यको शासन व्यवस्था उत्कृष्ट बनाउन राजनीतिको मुख्य भूमिका रहन्छ । राजनीतिले इमान्दार, उत्तरदायी र सदाचारयुक्त प्रतिनिधित्वको छनोट गर्ने अवसर जनतालाई दिनुपर्छ । राम्रो प्रतिनिधि जनताको सेवाका लागि जिम्मेवारी दिँदा राजनीतिक दलप्रति जनविश्वास बढ्ने र दलीय भविष्य राम्रो हुन्छ । निर्वाचन भड्किलो हुन नदिई भविष्यको खाकासहित उत्तरदायी र सदाचारयुक्त प्रतिनिधित्वको सुनिश्चितता राजनीतिक दलले गर्नुपर्छ । राजनीतिमा आपराधिकीकरणप्रति शून्य सहनशीलता अपनाउन योग्य, सक्षम र परिणाममुखी कार्ययोजनासहित प्रतिनिधित्व गर्ने अवसर दिनु आवश्यक देखिन्छ ।

जनतामा राजनीतिक चेतना र जागरण ल्याउन र शासकीय सुधार गर्न राजनीतिले मुख्य जिम्मेवारी लिनुपर्छ । जनताको अपेक्षा र शासकीय तत्परताबीच तालमेल मिलाउन राजनीतिक प्रतिबद्धतासहित विगतका क्रियाकलापको समीक्षा गर्ने, गल्ती कमी–कमजोरी सुधार गरी भाबी दिनका लागि प्रखर नेतृत्व दिने विश्वास जनतामा जगाउनु राजनीतिक दायित्व पनि हो ।

जनताले आमचुनावबाट आफ्नो भविष्य निर्धारण गर्न सजक र सक्रिय भई शासनको पूर्वाधार बनाउन सचेत हुनुपर्ने देखिन्छ । निर्वाचनमा क्षणिक प्रभावमा नपरी दीर्घकालीन हितका लागि स्वच्छ, धाँधलीरहित र निर्भिक रूपमा जनप्रतिनिधि छान्ने वातावरण बनाउन जोड दिने र गलत तौरतरिकाको खुलेरै विरोध गर्ने साहस जनताले देखाउनुपर्छ ।

आमनिर्वाचनमा राजनीतिक दल र नेतृत्वलाई सुधार गर्ने अवसरको पूर्ण उपयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । राम्रो दल र प्रतिनिधिको छनोट गर्न डर, धाकधम्कीको सामना गर्नुपर्ने पनि हुनसक्छ । गिजोलिएको र धमिलिएको राजनीतिलाई सफाइ गर्न आमनिर्वाचन महत्त्वपूर्ण अवसर भएकाले खराब र गलत क्रियाकलापको सफाया गरी शासकीय प्रभावकारिता बढाउन सकिन्छ । जनताले राजनीति र नेताको क्रियाकलापमा सधैं आलोचना गरी समय खेर फाल्ने र समयमा आफ्नो दायित्व पूरा गर्न होशियारी नहुँदा शासकीय भूमिका कमजोर देखियो । जनताको सार्वभौम अधिकारको प्रयोग गर्न सक्षमता नहुँदा लोकतन्त्र कमजोर देखियो र बेथिति बढ्न थाल्यो । राजनीति र जनताबीच शासनको प्रभावकारिताले मात्र असल सम्बन्ध बनाउँछ भन्ने भावनाको कदर भएन । शासनलाई प्रभावकारी बनाउन जनता सक्रिय हुने र राजनीति सुधार गरी शासकीय पूर्वाधार दीगो बनाउन निर्वाचनको सही सदुपयोगको खाँचो देखियो ।

सुशासनबाट आर्थिक र सामाजिक विकास गरी जनताको आवश्यकता सम्बोधन गर्न तथा असल शासन प्रणाली स्थापित गर्न राजनीतिक भूमिका महत्त्वपूर्ण छ । राजनीतिले शासकीय नेतृत्व गरी अरु मुख्य शासकीय सहयात्री निजी क्षेत्र, संघसंस्था, नागरिक समाजको परिचालन र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धबाट देशको समृद्धि हासिल गर्ने हो । राजनीतिलाई नेतृत्व गर्ने अवसर जनताको जनमतबाट मात्र प्राप्त हुने हुँदा निर्वाचन जनताको महत्त्वपूर्ण शासकीय पूर्वाधार बनाउने अवसर हो । राजनीतिलाई सही दिशानिर्देश गर्ने समय पनि आमनिर्वाचन नै हो ।

राजनीतिलाई शुद्धीकरण गर्न जनता सजक र सचेत भई आवधिक निर्वाचनमा सक्रियता देखाउनुपर्छ । राजनीतिले जनतालाई केन्द्रविन्दु बनाई उत्तरदायी र सदाचार प्रतिनिधित्व पाउने अवसर दिनुपर्छ भने जनताले स्वच्छ, निष्पक्ष र निर्भिकता साथ आमनिर्वाचनको उपयोग गरी आफ्नो नेतृत्व छान्न अग्रसर हुनुपर्छ । यी सबै प्रक्रियाले भोलिको शासकीय भविष्यको पूर्वाधार निर्धारण गर्नेछ । जनताले निर्वाचनको सही उपयोग गर्न सके शासकीय आधार बलियो र दीगो हुन्छ । उत्तरदायी र सदाचारयुक्त शासनका लागि जनताले निर्वाचनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नैपर्छ । निर्वाचनमा भड्किलोपनलाई निरुत्साहित गर्ने, लोभ, डर धाकधम्कीको सामना गर्ने, जानेर–बुझेर मतदान गर्ने, मतको दुरुपयोग हुन नदिने जस्ता विषयमा जनताले विशेष ध्यान दिनु आवश्यक छ । लोकतन्त्रको अभ्यासले जनताको शासकीय सुधार गर्न विकल्पहरूको अवसर दिने हुँदा असल विकल्पको छनोट गरी शासकीय पूर्वाधार बनाउन निर्वाचनको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ ।