ठूला समारोह र भोजभतेरमा ‘प्लाष्टिक’ र ‘फाइबर’बाट बनेका भाडामा खानेकुरा पस्किएर दिने चलन बढेपछि मौलिक रैथाने पातबाट बन्ने नेपाली दुना–टपरी हराउन थालेका छन् । तातो वस्तु प्रयोग गर्दा मानव स्वास्थ्यमा समेत असर गर्ने प्लाष्टिकजन्य वस्तु प्रयोगले दुना–टपरी लोपोन्मुख अवस्थामा छ ।  

परम्परा संरक्षण गर्दै वन जंगलमा झरेर खेर जाने सालका पातहरूलाई जम्मा गरी बुटवलकी ज्ञानु केसीले दुना–टपरी उद्योग सञ्चालनमा ल्याएकी छन् । राजनीतिज्ञ समेत रहेका केसीले झण्डै २५ लाख रूपैयाँको लगानीमा बुटवल–११ मा नेचुरल दुना–टपरी उद्योगी खोलेकी हुन् ।

संघर्षको बलमा उद्योगकी मालिक बनेकी ज्ञानुले अहिले उद्योग सञ्चालन गरी दर्जनौं महिलालाई आत्मनिर्भर मात्र बनाएकी छैनन्, उद्यम गर्न चाहनेका लागि प्रेरणाको स्रोत पनि भएकी छन् । उद्योगबाट उत्पादित सामग्रीले राम्रो बजार पाउन थालेको छ ।

बाल्यकालदेखि राजनीतिमा सक्रिय र उद्यम पनि गरिरहेकी ज्ञानुले आफूसँगै ग्रामीण क्षेत्रका महिलालाई आयआर्जनमा जोड्ने एउटा उपायका रूपमा यो उद्योग सञ्चालन गरेको बताइन् । ‘घरको चुलोचौकोमा मात्र आममहिला अल्झिनु हुँदैन,’ ज्ञानु भन्छिन्, ‘केही गरेर देखाउनुपर्छ । म उद्योगी बनेर मजस्तै महिलाहरूलाई रोजगारीमा जोड्न चाहन्थें, त्यो चाहना पूरा भएको छ ।’ उनले आमनिर्वाचनको समयमा उद्योगलाई समय दिन पाइनन् । उनी एमालेबाट समानुपातिक उम्मेदवार थिइन् । अन्तिममा उनी सांसद बन्न सकिनन् । 

‘चुनावले गर्दा ३/४ महिना उद्योगलाई समय दिन सकिनँ,’ ज्ञानु भन्छिन्, ‘तर पनि चिन्ता छैन । अब उद्योगलाई राम्रोसँग चलाउँदै उत्पादन बढाएर बजार विस्तारको सोचमा छु । महिलाहरुका उत्पादनलाई स्थानीय र प्रदेश सरकारले प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । त्यसतर्फ अझै ध्यान दिएको देख्दिँन ।’

दुना–टपरी उद्योगभन्दा अगाडि उनले बुटवलमै प्रशोधित पानी उद्योग चलाएकी थिइन् । गत वर्ष उद्योगलाई समय दिन नसकेर बिक्री गरिन् । उद्यमी बन्ने ज्ञानुको सपना भने पूरा भएको थिएन । पानी उद्योग बेच्नुअघि ज्ञानुले अन्य उत्पादनको मागबारे बजार अध्ययन गरेकी थिइन् । 

राजनीतिक यात्राका क्रममा विभिन्न जिल्लामा पुग्दा महिलाहरू दुना–टपरी उद्योग सञ्चालन गरेर उद्यमी बनेको जानकारी उनले पाइन् । पूजा सामग्री पसलमा दुना–टपरीको माग आउने गरेको उनले बुझेकी थिइन् । होटल र रेस्टुरेन्टमा नयाँपन खोज्दै दुना–टपरीको प्रयोग गरेको पनि उनले थाहा पाइन् । अहिले रुपन्देहीका केही होटलको नाम नै दुना–टपरी छ, जहाँ दुना टपरीमा नास्ता पस्केर ग्राहकलाई दिइन्छ ।

बुटवलमा मागअनुसार दुना–टपरी आपूर्ति नभएको र अन्य जिल्लाबाट थोरै आउने गरेको पनि उनलाई थाहा भयो । दुना–टपरी व्यवसायमा राम्रो सम्भावना छ भन्ने थाहा पाएपछि उनले नवलपरासीमा रहेको टपरी उद्योग अवलोकन गरिन् । अन्ततः उनले यही व्यवसाय गर्ने निधो गरिन् ।

‘मलाई पहिल्यैदेखि म आफू मात्र स्वरोजगार बनेर हुँदैन । गाउँका महिलाहरूलाई पनि आयआर्जनमा जोड्नुपर्छ भन्ने लागिरहन्थ्यो,’ ज्ञानुले भनिन्, ‘अहिले मेरो उद्योगले त्यो अवसर दिएको छ ।’

पम्परागत नेपाली दुना–टपरीले बजारमा प्लाष्टिकका आयातित प्लेटसँग प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्ने चुनौती छ । जंगलमा प्रशस्त पाइने पातबाट दुना–टपरी बनाइने भएकाले कच्चा पदार्थ अभाव छैन । महिलाहरूलाई आयआर्जनका लागि दुनाटपरी उद्योग उपयुक्त हुने ज्ञानुको ठहर छ । ज्ञानुका अनुसार प्लाष्टिकभन्दा पातको टपरी केही महंगो पर्छ तर स्वास्थ्य र वातावरणका हिसाबले अत्यन्त अनुकूल छ ।

‘दुना–टपरीको कच्चा पदार्थ सबै प्राकृतिक भएकाले प्रयोगपछि फोहोर व्यवस्थापन सहज हुन्छ,’ ज्ञानु भन्छिन्, ‘आफ्नो वनपाखामा झरेर खेर जाने पात टिपेर बनाइने भएकाले कच्चा पदार्थको समस्या छैन । गाउँघरका महिलाका लागि सजिलो रोजगारी हुन्छ ।’

अहिले शहरमा प्लाष्टिकजन्य फोहोर व्यवस्थापन पालिकाहरूलाई टाउको दुखाइको विषय बनेको छ । यस्ता पातबाट बनेका वस्तुहरूको प्रयोगले प्लाष्टिकजन्य फोहोर नियन्त्रणका लागि केही मात्रामा भए पनि टेवा पुर्‍याउने ज्ञानुको विश्वास छ । 

हिन्दू संस्कारमा दुना–टपरी धेरै प्रयोग हुन्छ । वातावरणीय दृष्टिले कुरा बुझाउन सक्दा प्रयोग झन् बढ्छ । ‘आफ्नो पुँजीअनुसार मानिसले सस्तो वस्तु खोज्नु स्वाभाविक भए पनि सालको पातको दुना–टपरी प्रकृति, स्वास्थ्य र संस्कृतिसँग जोडिएकाले माग धेरै छ,’ उनले भनिन् । 

उद्योगका लागि ज्ञानुले सामुदायिक वनका पदाधिकारीहरूसँगै छलफल गरेर सहजीकरण गरेकी छन् । देवदहका दर्जनभन्दा बढी महिलाहरू उद्योगसँग जोडिएका छन् । रूपन्देहीको देवदहका केउली, चरंगे र भलुहीका महिलाहरू स्थानीय सामुदायिक वनबाट पात टिपेर लाफा बनाउँछन् । यसैबाट उनीहरू उद्योगसँग जोडिएका छन् । लाफा भनेको आवश्यताअनुसार सिन्काले पात गाँसेर फेरो नउठाइएको चरण हो । उद्योगबाट एउटा लाफाले आकारअनुसार गोटाको कम्तीमा ५० पैसादेखि बढीमा २ रूपैयाँसम्म पाउँछ । दुना, बौता र टपरीको फरक–फरक मूल्य हुन्छ । 

ज्ञानुका अनुसार पात टिपेर लाफा बनाउने र उद्योगमा मशिन चलाउने गरी कम्तीमा ४० जना महिला आयआर्जनमा जोडिएका छन् । १ जनाले दिनभरमा ४०० सम्म लाफा गाँस्न सक्छन् । टपरी नै गाँस्ने हो त्यसको एकचौथाइ पनि हुँदैन ।

यस्ता नेपाली उत्पादनले उपभोक्ताको बजारमा बहुराष्ट्रिय कम्पनीको उत्पादनलाई रोक्न मद्दत पुर्‍याएका छन् । विदेशी ब्राण्डको उत्पादनलाई निरुसाहित गर्न नेपाली उद्योगलाई प्रोत्साहन गरिनुपर्ने ज्ञानुको भनाइ छ । उत्पादित दुना–टपरीको मूल्य आकारअनुसार २ रूपैयाँदेखि ५ रूपैयाँसम्म छ । उद्योगले १२ इन्चको ठूलो टपरी ५ रूपैयाँ, १० इन्चको ४ रूपैयाँ, ७ इन्चको ३ रूपैयाँ र ५ इन्चको बौता २ रूपैयाँमा बेच्छ । 

‘पितृकार्य, पूजाआजा र होटल–रेस्टुरेन्टमा धेरैजसो बौताको माग हुन्छ,’ ज्ञानु भन्छिन्, ‘उत्पादन भएको लामो समयसम्म पनि बिग्रिँदैन । मार्केट राम्रो छ । डिमाण्ड पुर्‍याउन समेत धौंधौं भएको छ ।’

हरियोमा मशिनमा राख्दा पात डढ्ने सम्भावना भएकाले सुकाएर मात्रै मशिनबाट टपरी बनाइन्छ । पातमा सिन्का लगाएर गाँसेको लाफा मशिनमा राखेर फेरो उठाइन्छ । टपरीको आकार बाहेकको लाफाको भाग पनि मशिनले नै काट्छ ।

टपरी बनाउने ४ वटा हाइड्रोलिक अटोमेटिक मशिन छन् । एउटा मशिनले १ घण्टामा ४०० दुना–टपरी उत्पादन गर्छ । उद्योगमा जोडिएका महिलाको उत्साहबाट ज्ञानुको आत्मबल निकै बढेको छ । सालको पात वर्षभरि टिप्न नमिल्ने भएकाले माग र आपूर्तिको सन्तुलन मिलाउन चुनौती छ । ‘करीब ४ महिना सहज रूपमा पात पाइँदैन । त्यस बेलाका लागि पहिल्यै लाफा तयार गर्न सके वर्षभरि उत्पादन गर्न सकिन्छ,’ उनले भनिन् । सालका नयाँ रूखबाट पात टिप्ने व्यवस्थाका लागि सालझन्डी, मुर्गिया, बेलबास, पाल्पाको दोभान र कपिलवस्तुमा पनि छलफल भइरहेको छ ।

राजनीतिमा लागेका युवाहरूलाई उत्पादनसँग जोडिन ज्ञानु सुझाव दिन्छिन् । ‘राजनीतिलाई पेशा बनाउन हुँदैन भन्ने मेरो प्रस्ट मान्यता हो,’ ज्ञानु भन्छिन्, ‘हरेक युवा उत्पादनसँग जोडिनुपर्छ । राजनीतिलाई विकृतिमुक्त बनाउन पनि उद्यम र उत्पादनसँग जोडिनुपर्छ ।’

‘दुना–टपरीबाटै चिनिएकी ज्ञानु अब पात वा वनस्पतिबाट बन्ने चम्चा उत्पादन गर्ने सोचमा छिन् । टपरी थाल जस्तै हो । दुवा कचौरा जस्तै भयो । खानका लागि चम्चा पनि चाहियो । अब चच्चा बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ । त्यसतर्फ सोचेकी छु,’ ज्ञानुले थपिन् । स–सानो पुँजीका साथै व्यावसायिक क्षमता र आँट जुटाएर उद्यमी बनेका महिला नेपालको सामाजिक–आर्थिक विकासको सशक्त माध्यम हुनसक्ने ज्ञानुको भनाइ छ ।