बागलुङको पश्चिम दुर्गम बुर्तिबाङको विपन्न परिवारकी रीमा तेनी अवसरको खोजीमा ३ वर्षअघि बुटवल झरिन् । २ छोराको जिम्मेवारी बोकेकी उनलाई अटो रिक्सा चलाउन धेरैले सुझाए ।

रिक्सा चलाउने ज्ञान नभएकी उनी काका नाता पर्नेको सम्पर्कमा पुगेपछि जिन्दगीको बाटो बदलियो ।

साढे ३ लाख रुपैयाँ ऋणधन गरेर उनले ‘सेकेन्ड ह्यान्ड’ ई–रिक्सा (विद्युतीय रिक्सा) किनन् । ‘श्रीमान्ले बेवास्ता गरेपछि केही गरेर देखाउँछु भनेर हिम्मत बटुलेर बुटवल झरेकी हुँ,’ ३६ वर्षीया रीमा भन्छिन्, ‘अहिले मेरो रिक्सा नै जीवनसाथी बनेको छ । बिहान रिक्सा लिएर निस्किन्छु । दैनिक २ हजार ५०० रुपैयाँसम्म कमाइ हुन्छ । यसैमा सन्तुष्ट छु ।’

दुर्गम गाउँबाट अनेकौं हण्डर खाँदै आएकी रीमाको सफलता कैयौ युवतीको लागि प्रेरणाको स्रोत बनेको छ । बुटवल उपमहानगरपालिका–११ नहरपुरमा बस्दै आएकी उनका २ छोराहरू नहरपुर माविमा पढ्छन् ।

अहिले जसोतसो रिक्साको ऋण चुक्ता गरिसकिन् उनले । बिरानो शहरमा आएर पाएको उपलब्धिले रीमा आफैंलाई पनि अहिले अचम्मित बनाउँछ । ‘निरन्तरता र लगाब भए असम्भव केही छैन भन्ने मेरो जीवनयात्राले देखाएको छ,’ उनी भन्छिन्, ‘अहिले नगरपालिकाले रिक्सा चलाउन कडाइँ गरेको छ । गरिखाने वातावरण सिर्जना गर्ने दायित्व पालिकाको हो ।’

उनले अभियन्ताका रूपमा बुटवलमा स्वरोजगार मजदुरहरूलाई गरिखाने वातावरणमा बन्देज लगाउन नपाइने भन्दै अधिकारको पक्षमा आवाज उठाएकी पनि छन् । 

बुटवल–७ की अटोचालक कल्पना थापालाई पनि अहिले बुटवलमा धेरैले चिन्छन् । गुल्मीको पूर्तिघाट घर भएकी थापाले हिम्मत र पौरखबाट रिक्सा हाँक्दा धेरै महिला लोभिन्छन् । उनको कलिलै उमेरमा विवाह भयो, २ छोरा जन्मिए । पति चन्द्रबहादुरलाई वैदेशिक यात्रा पनि खासै फापेन । उनले आद्यौगिक क्षेत्रमा काम गर्थिन् । त्यसबाट सन्तुष्ट नभएर उनले आफैं ४ लाख रूपैयाँमा रिक्सा किनेर बुटवलका सडकमा दौडाउन थालेकी छन् । 

‘मेरो जीवनको भरोसा नै रिक्सा बनेको छ,’ कल्पना भन्छिन्, ‘बिहान बाबुहरूलाई स्कूल पठाएर निस्किन्छु । उनीहरू आउने बेलामा डेरामा पुग्छु । उनीहरूलाई खाजा–नास्ता खुवाएर फेरि निस्किन्छु । दैनिक राम्रो कमाइ हुन्छ । सुखदुःखको साथी रिक्सा बनेको छ ।’

जीवनमा दुःखबाट निस्किन हिम्मत जुटाउनुपर्ने कल्पनाको तर्क छ । ‘हिम्मत भएको मान्छेमा जिन्दगीको बाध्यता पनि थपियो भने उपाय खोज्दा कुनै न कुनै बाटो फेला परिहाल्ने रहेछ,’ थापा भन्छिन्, ‘पहिला महिला चालक भनेर विश्वास गर्दैन्थे । अहिले बाटोमा भेटिने बढी यात्रुले मलाई ‘रेस्पोन्स’ गर्नुहुन्छ । जोखिमपूर्ण काम भएकैले मैले दुःखले आत्मनिर्भर हुने सीप सिकें । कसैप्रतिको निर्भरताले मान्छेलाई दास बनाउँछ भन्ने पनि अहिलेको कामबाट बुझेकी छु ।’

परिवारको पर्खाल र सामाजिक बारबन्देज छिचोल्दै सम्भावनाको खोजीमा हिँडेकी बुटवलकै लक्ष्मी घर्तीले पनि रिक्साको ‘हेन्डिल’ समाउन थालेको २ वर्ष पुग्यो । उनका पति जीवन अटो रिक्सा चलाउँदा दुर्घटनामा परेर घाँटीको हड्डी भाँचिएर घरमै बस्नुपर्ने अवस्था आएपछि उनले पतिकै पेशा अँगालिन् । ‘श्रीमानको आम्दानी बन्द भएपछि मैले रिक्सा चलाउन थालें,’ बुटवल–११ रानीगञ्ज बस्दै आएकी लक्ष्मी भन्छिन्, ‘भाडाको ना१ह ५९८० नम्बरको रिक्सा चलाउँदै दैनिक साहुलाई ५०० रुपैयाँ बुझाउँछु । बाँकी १ हजारदेखि १५ सयसम्म बचेको कमाइले घर खर्च धानेकी छु ।’

‘अभाव र पीडाबाट आएँ, आँट गर्ने हो भने नयाँ–नयाँ गन्तव्य तयार हुने रहेछन् । अब महिला आफैंले म सक्छु भनेर अवसर खोज्नुपर्ने रहेछ । राज्यले यो यथार्थ बुझेर स्वाबलम्बन भएका महिलाहरूलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ,’ हिम्मतका साथ उनले थपिन् । 

पति दुर्घटनामा परेपछि लक्ष्मीलाई आफूजति दुःखी धर्तीमा कोही छैन जस्तो लाग्थ्यो तर अहिले आफैंले रिक्सा हाँकेर सबैलाई चकित मात्र पारेकी छैनन्, ५ जनाको परिवार पाल्ने खर्च आफैं कमाइरहेकी छन् । आफ्नो परिश्रमको कमाइ खर्च गर्दा प्राप्त हुने आत्मसम्मान अरूले दिएर नहुने उनले बुझेकी छन् । ‘व्यक्तिलाई अवसर दिने, सिर्जनशील बनाउने र आत्मनिर्भर बन्न प्रेरित गर्ने वातावरण निर्माण गर्ने हो भने महिलाहरूले पनि गर्न नसक्ने भन्ने केही छैन,’ लक्ष्मीले भनिन् ।

प्रतिकूल परिस्थितिका बाबजुद पनि दृढतापूर्वक पाइला चाल्ने हो भने अवरोधहरू पन्छिँदै जाने रहेछ भन्ने लक्ष्मीले बुझिसकेकी छन् । लक्ष्मीको परिवार अर्घाखाँचीको सितगंगा नगरपालिका–१३ बाट रोजगारीको सिलसिलामा बुटवल झरेको हो । 

बुटवलकै दुर्गा नेपालीले पनि अटोरिक्सा चलाउन थालेको ३ वर्ष भयो । दुर्गा संयमले अटोचालक बनेकी हुन् । शुरुशुरुमा उनले रिक्सा चलाउँदा कानेखुशी गर्ने छिमेकीहरू अहिले प्रशंसा गर्न थालेका छन् । बुटवल ठूलो बजार र असीमित आकारको छ, यहाँ रोजगारी खोज्नेको संख्या बढ्दो छ । 

‘दैनिक २ हजार रुपैयाँसम्म कमाइ हुन्छ । नगरपालिकाले दर्ता नगरेका रिक्साहरूलाई चल्न नदिने भनेको छ । यसले धेरै मजदुरहरू मारमा पर्ने भएका छन्,’ दुर्गाले भनिन् । काम गर्न सक्ने आत्मविश्वास राखे पुरूषले गर्ने काम पनि महिलाले गर्न सक्ने उनले बताएकी छन् । ‘हामी महिलाहरू प्रायः कुनै काम गर्दा डराउने गर्छाैं तर आत्मविश्वासका साथ काम गरे हामी पनि पुरुषसरह काम गर्न सक्छौं,’ दुर्गा थप्छिन् । 

बुटवलकै गोमा खनालले निधक्क भएर अटो चलाउन थालेको पनि ३ वर्ष भयो । क्षमता र परिस्थितिले साथ दिएको गोमालाई ‘हेभी’ गाडी चलाउनेसम्मको रहर छ । रिक्सा चलाउँदै उनले बुझिन् – यो पेशाले आफैंलाई आत्मनिर्भरसँगै स्वाभिमानी पनि बनाउँदो रहेछ ।

आफ्नै क्षमताले तरंग ल्याउन सफल अटोचालक गोमा आफू आमनेपाली महिलाभन्दा पृथक नभएको बताउँछिन् । ‘म परम्परागत परिवेशमा हुर्किएँ । मैले पाएको विपन्न परिवारको वातावरण धेरै नेपाली महिलाले पाए होला । कतिले मभन्दा निकै राम्रो पनि पाएका होलान् । महत्त्वपूर्ण कुरा चाहिँ महिलाका सवालमा समाज बदलिँदै गएको छ । हामी कहाँ धेरै राम्रो भइसक्यो त भन्दिनँ तर निराश हुनुपर्ने वातावरण अब छैन । महिलाले पनि केही गरेर देखाउन सक्नुपर्छ,’ उनले भनिन् । 

यतिबेला साना सवारीसाधन चलाउने महिलाको संख्या बढ्दै गएको छ । साना यातायातका साधनले शहरमा ट्राफिक जाम र अन्य विभिन्न समस्या थपिए पनि महिलालाई स्वाबलम्बनको बाटोतिर लगेको छ ।