रूपन्देहीको सैनामैनाकी यशोदा थापाले १ दशकअघि ‘प्लस टु’ पढ्दै गर्दा सांकेतिक भाषा (दोभाषे) को तालिम लिइन् । कान सुन्न नसक्नेहरूका पीडाले थापालाई सांकेतिक भाषा सिक्न उत्प्रेरित गर्‍यो ।

अपाङ्ग पुनःस्थापना केन्द्रको पहलमा बुटवलमा सञ्चालित ३ महिने तालिम लिएकी यशोदाले लगत्तै विभिन्न कार्यक्रममा काम गर्ने मौका पाइहालिन् । त्यसपछि उनले रूपन्देहीसहित विभिन्न ठाउँ/क्षेत्रमा पुगेर निरन्तर दोभाषेको काम गर्दै आएकी छन् ।

सांकेतिक भाषासँगै यशोदा श्रवणदृष्टिविहीन भएका व्यक्तिहरूलाई स्पर्श सञ्चार समेत गर्दै आएकी छन् । कान पनि नसुन्ने र आँखा पनि नदेख्ने व्यक्तिहरू श्रवणदृष्टिविहीनमा पर्छन् ।

कानको श्रवण क्षमतामा समस्या भएकाहरूका निम्ति सांकेतिक भाषा अनिवार्य रहेको यशोदा बताउँछिन् । अहिले बहिरा बालबालिकाको मन र मस्तिष्क जोड्ने माध्यम जस्तै बनेकी छन् यशोदा ।

‘संकेत’ भन्नाले हात, आँखा, ओठ आदि अंग–उपांगका माध्यमले वा अन्य कुनै उपायद्वारा मनोभाव व्यक्त गरिने चेष्टा वा इशारा हो । बहिरा भन्नाले कान सुन्न नसक्ने व्यक्ति, हातको इशाराले कुरा गर्ने व्यक्ति भनेर बुझिन्छ । दोभाषेकै रूपमा दशक बिताएकी ३१ वर्षीया यशोदालाई आफू दोभाषे बन्नकै लागि जन्मिएको जस्तो लाग्न थालेको छ । आफूले गर्दै आएको कामप्रति उनलाई गर्व लाग्छ ।

फरक क्षमता भएका व्यक्तिहरूको जीवनस्तर र व्यक्तित्व विकास गर्नतिर लाग्नु सबैको दायित्व रहेको उनको बुझाइ छ । 

दोभाषेको काम गर्न यशोदालाई दैनिकजसो भ्याइँनभ्याइँ हुन्छ । उनको ‘ट्रान्स्लेट’ सबैको नजरमा लोकप्रिय छ तर यो काम अन्यभन्दा कठिन र चुनौतीपूर्ण भने छ । सरकारी निकाय र मातहतका कार्यालयमा मात्र होइन, बजेट प्रस्तुत गर्न संसद् भवनमा हुने छलफल लगायत महत्त्वपूर्ण कार्यक्रमको प्रत्यक्ष प्रसारण हुँदा पनि दोभाषेको व्यवस्था हुनुपर्ने कानूनी व्यवस्था छ ।

पर्याप्त दोभाषे नहुँदा अपाङ्गता भएका व्यक्तिको अधिकार सम्बन्धी ऐन २०७४ अनुसार बहिराहरू अन्य नागरिकसरह सूचना लिनबाट भाषाको समस्याकै कारण वञ्चित हुनुपरिरहेको छ । 

दोभाषेले बोलीचाली भाषालाई हात, ओठ, स्पर्स, शारीरिक हाउभाउ तथा अभिव्यक्तिद्वारा संकेतमा उल्था गर्नुपर्छ । सांकेतिक भाषाका संकेतलाई हेरेर बोल्नुपर्छ । यसमा प्राकृतिक र आधुनिक संकेत हुने यशोदा बताउँछिन् । सांकेतिक भाषाको शब्दकोषमा ४ हजार ७०० शब्द, संकेतहरू हुन्छन् । यसले सबै नेपाली शब्दहरूलाई समेट्न सक्दैन । 

‘मलाई त यो भाषा सिक्दा कत्ति पनि दुःख भएन, सिक्ने बेलामा सजिलो अनि रमाइलोसँगै सिकें,’ यशोदा भन्छिन्, ‘मसँगै अरू पनि हुनुहुन्थ्यो सिक्ने त्यो बेलामा, कति जनाको त क, ख, ग बनाउँदा हातको औंलाहरूको आकार नै बन्दैनथ्यो तर मेरो १–२ पटकमै प्रस्ट संकेत बन्थ्यो ।’ 

उनलाई सिक्न, सिकेको कुरा सम्झिन पनि त्यति गाह्रो भएन । उनले सिक्ने बेलामा प्रत्येक अक्षर र शब्दको अर्थ लगाएर मानसपटलमा चित्र बनाइसक्थिन् ।

‘अन्य मान्छे बोलेको सुनेर अथवा बुझेर मस्तिष्कमा अनुवाद गरेर अर्कालाई संकेत गर्नुपर्छ । सबै नेपाली शब्दकोशको संकेत छैन, सीमिततामा रहेर बुझाउनुपर्ने हुन्छ,’ यशोदाले भनिन् । संविधानमा प्रत्येक व्यक्ति र समुदायलाई आफ्नो भाषा प्रयोग गर्ने हकको प्रत्याभूति गरेको छ । जसअनुसार मातृभाषा, ब्रेललिपी र सांकेतिक भाषा प्रयोग गर्न सक्छन् । सबै सरकारी कार्यालयमा दोभाषे र सांकेतिक भाषा प्रयोग गर्न सक्ने व्यक्तिको व्यवस्था हुनुपर्ने उल्लेख छ ।

सांकेतिक भाषा पढेकाहरूले मात्र उनले ‘ट्रान्स्लेट’ गरेको भाषा बुझ्ने थापा बताउँछिन् । स्पर्श सञ्चार बुझाउन झनै कठिन छ । 

श्रवण दृष्टिविहीन व्यक्तिहरूले अरुसँग सञ्चार गर्न र सिक्नका लागि अन्य इन्द्रियजस्तै हात, पाखुरा, ढाड, आदि शरीरका विभिन्न भागमा स्पर्श गरेर गन्ध लिएर वा साथसाथै आफूसँग बचेको दृष्टि वा सुनाइलाई प्रयोग गर्न सक्छन् । ‘श्रवण दृष्टिविहीनता संवेदनशील अपाङ्गता हो,’ उनी भन्छिन्, ‘पहिलेभन्दा सांकेतिक भाषा सुधारिएको छ तर अझै पर्याप्त पुगेको छैन ।’ 

ठूला सभा, समारोहमा यशोदाजस्ता सांकेतिक भाषा जानेका व्यक्तिहरू भाषा अनुवाद गरिरहेको अझै पनि देखिँदैनन् तर अहिले सरकारी समाचार माध्यममा सांकेतिक भाषा पनि देख्न सकिन्छ । जुन कुरा बहिरा व्यक्तिहरूको लागि राम्रो पक्ष बनेको छ ।

‘हरेक स्थानीय तह, सरकारी बैंक र हस्पिटलहरूमा अनिवार्य दोभाषेको व्यवस्था हुनुपर्ने भन्ने छ तर अहिलेसम्म राखेको देखिँदैन,’ यशोदा भन्छिन् । सांकेतिक भाषा दोभाषे गरिरहँदा दिमागसँगै शरीर पनि निकै थकान हुन्छ । त्यसैले सांकेतिक भाषा दोभाषे गर्ने व्यक्ति १५–३० मिनेटमा पालोपालो गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । लुम्बिनी प्रदेशमा यशोदाजस्ता दोभाषे जम्मा २० जना मात्र छन् । 

दोभाषेको तालिम लिएर दक्ष भए पनि उनीसँग प्रमाणपत्रबाहेक दोभाषेको परिचयपत्र छैन । कसैले मागिहाले काम प्रमाणित हुने कागजपत्र देखाउन यशोदा सक्दिनन् । विश्वका अन्य मुलुकहरूमा दोभाषे प्रमाणित हुन २ वर्ष अध्ययन गरेपछि १ वर्षको अनुभव हुनुपर्ने व्यवस्था छ । नेपालमा यस्तै प्रकारको संस्था गठन गरेर दोभाषे लगायत अन्य जनशक्तिलाई राज्यले प्रमाणित गर्नुपर्ने यशोदा बताउँछिन् ।

बहिरा महासंघले सांकेतिक भाषाको विकास, संकलन, शब्दकोश प्रकाशन, सांकेतिक भाषाको प्रशिक्षण तालिम जस्ता कार्यक्रम गरिरहेको यशोदाको भनाइ छ ।