फागुन १, २०८०
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
असीको दशकको अन्त र नव्वेको दशकको शुरूमा सार्वजनिक क्षेत्र व्यवस्थापनमा थुप्रै प्रयोग र पुनर्बोधको समय थियो । नवीन अवधारणाको विकास, तेस्रो औद्योगिक क्रान्तिले प्रविधिमा ल्याएको परिवर्तन र ग्राहक चेतनाको कारण सार्वजनिक संस्थाहरू परिवर्तनको निरन्तर दबाबमा रहे । यो दबाब थेग्न सरकार र उसका संगठन संरचनामा परम्परागत सुधार मात्र पर्याप्त थिएन । निजी क्षेत्रका संस्थागत घरानाहरू कर्पोरेट गुरिल्लाका रुपमा कुदिरहेका थिए । निजी क्षेत्रजस्तो प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता र कार्यकुशलता भित्र्याएर सामाजिक न्याय कसरी वितरण गर्न सकिन्छ भन्ने छटपटीमा सार्वजनिक क्षेत्रका नीति शिल्पीहरू देखिए ।
निरन्तर परिवर्तनशील विश्वमा सार्वजनिक व्यवस्थापनको कार्यव्यवहार र संस्कृतिको निरन्तर परिवर्तन निकै चुनौतिपूर्ण कुरा हो । तर, सार्वजनिक प्रशासन यसअघिका प्रयासबाट परिमार्जित हुँदै भविष्यपथ निर्माण गर्ने गतिशील प्रवृत्तिबाट पर रहन सम्भव थिएन । आजभन्दा भोलि र भोलिभन्दा पर्सी आउने चुनौति सामना र स्वयम् आफ्नै अस्तित्व रक्षाका लागि राम्रो प्रणाली निर्माण र हस्तान्तरणको विकल्प थिएन । अग्रसरता व्यवस्थापन त्यसको रणनीति बन्न पुग्यो । प्रशासनिक नवप्रवर्त्तनवाद नयाँ अभियानका रुपमा देखियो ।
अग्रसरता व्यवस्थापन नयाँ उत्पादन, सेवा, ब्राण्ड, प्रविधि र विस्तार मात्र होइन । यो व्यवस्थापनलाई निरन्तर गतिशील बनाउन नयाँ सोच, कल्पना र प्रतिस्पर्धा भित्र्याउने रणनीति हो, नवप्रवर्त्तन हो । नतिजा सुधारका लागि प्रविधि, संस्कृति र व्यवहार गतिशील बनाउने माध्यम हो । भोलि नयाँ तौरबाट ग्राहकलाई व्यवहार गर्नुपर्ने चुनौति छ । किनकि, ग्राहकहरू सधैं नयाँ स्वाद र शैलीका पारखी छन् । संस्थाहरूलाई उहीँ रुपमा रहन र व्यवहार गर्न समाजको गतिशील प्रवृत्तिले पनि दिँदैन, स्थीर हुनु जीवन्त संगठनको स्वभाव पनि होइन । आजभन्दा भोलि र भोलिभन्दा पर्सीका दिनहरू अझै चुनौतिपूर्ण हुँदैछन् । र, यसो हुनु गतिशील समाजको विशेषता पनि हो । संगठनमा अग्रसरताको संस्कृति भित्र्याउने अवधारणा निजी क्षेत्रको रणनीति हो ।
सफल र प्रतिस्पर्धी कर्पोरेट संस्था अर्को संस्था, अर्को कम्पनी, अर्को व्यवस्थापक र अर्को प्रविधिभन्दा कसरी उम्दा भई ग्राहक सन्तुष्टि र व्यवसाय विस्तार गर्ने भन्ने तनावमा रहन्छन् । यसैलाई सम्बोधन गर्न नै अग्रसरता व्यवस्थापन आविस्कार भएको हो । त्यसैले प्रतिस्पर्धा अर्को व्यक्ति, अर्को संस्था, अर्को प्रविधि सबै हाम्रा लागि चुनौति हुन् । व्यवसाय÷संस्था खडा गर्नु सजिलो कुरा हो । तर, जब व्यवसाय र संस्थाको कार्यक्षेत्र विस्तार हुन्छ । त्यसलाई सधैं कायम गर्नु, अझ अग्रगामी र प्रतिस्पर्धी बनाउनु ठूलो कुरा हो । चुनौतिको कुरा हो । अमेजन अग्रसरताको उदाहरण बन्यो । किनकि उ नयाँ तरिकाबाट ग्राहकको घरदैलोमा पुग्यो ।
डिज्ने कम्पनी सफल भयो । दर्शकको मन जित्ने नयाँ शैली ‘इमोसनल कनेक्सन’ अवलम्वन गर्यो । सोनी कम्पनीले उपयुक्त समयमा निर्णय गर्न सकेन, ग्राहकबाट टाँढिन पुग्यो । कोडाकजस्ता फिल्म रिल बनाउने स्थापित ब्राण्ड समयमै सही प्रविधि चयनमा पछि परे । परिणामतः ग्राहकले भुलिसके । जेफ विजोस (अमेजन मालिक) वील गेट्सभन्दा धनी बन्नुको रहश्य ग्राहक स्वादलाई तत्काल टिप्न, अझ भनौ नयाँ स्वाद सिर्जना गर्न सक्ने अग्रसरताको व्यवस्थापन हो । सामसुङ र एप्पलको प्रतिस्पर्धा नयाँ स्वाद सिर्जना गरी ग्राहकलाई मुग्ध बनाउनुमा नै केन्द्रीत छ । ग्राहक स्वाद टिप्न सक्षम संस्था नै निरन्तर सफल हुन्छन् । ग्राहकलाई तत्काल सम्बोधन गर्ने कर्मचारी नै प्रतिस्पर्धी अनि सफल मानिन्छन् ।
असीको दशकबाट सफल सार्वजनिक संगठनहरू अग्रसरताको संस्कृति विकास र परिवर्तन व्यवस्थापनमा लाग्दै आएका छन् । संगठनले कार्यसम्पादन उपलब्धी विस्तारका लागि रणनीति योजना, ‘अपरेटिङ गाइडलाइन’ लगायतका प्रविधि अवलम्वन गर्न थालेका छन् । संगठनका मूल्य, उद्देश्य र परिदृश्य घोषणा गर्ने र त्यसैअनुरुप रणनीतिक योजना तर्जुमा गरी कार्यान्वयन गर्दै आएका छन् । परम्परागत प्रशासन जसरी–तसरी तदर्थ रुपमा सञ्चालन हुन्थ्यो ।
रणनीतिक रुपमा संगठन सञ्चालन गरिन थालेपछि संगठनका मूल्यलाई महत्व दिन थालियो । सांगठनिक मूल्य त्यस प्रकारको विश्वास वा गुण हो । जसको आन्तरिक मान्यता हुन्छ र त्यसलाई सम्झौता गर्न सकिँदैन । व्यवस्थापनको उद्देश्य संगठनका मूल्यलाई संस्थागत गराउनुमा रहन्छ । उत्साह, आदर, जिम्मेवारी, विश्वास, निष्ठा, अनुशसान र निष्पक्षताजस्ता आभ्यान्तरिक गुणको समष्टि मूल्य भएकाले यसले कार्य र निर्णयको आधार दिन्छ । मूल्यपछि उद्देश्य (मिसन) सांगठनिक प्रभावकारिता बढाउने आधार हो । उद्देश्यले संगठनको विस्तृत परिभाषा गर्छ, संगठनलाई अरुभन्दा बेग्लो रुपमा प्रस्तूत गर्छ ।
संगठनले कसलाई सेवा गर्छ, किन र कसरी भन्ने निश्चित गर्दछ । उद्देश्यको सही अभिव्यक्तिले कामप्रतिको संवेगात्मक सम्बन्ध र प्रतिवद्धता देखाउँछ । जस्तो कि डिस्ने वल्र्डको मिसन मनोरञ्जन दिनु हो, रेभ्लोनको मिसन श्रृंगारप्रेमी महिलाको मन जित्नु हो । त्यसपछि परिदृश्य (भिजन) स्थापित गरिनु आवश्यक छ । परिदृश्यले चाहेको दृश्य वा आकृति देखाउँछ । परिदृश्यले भविष्यको अनुमान गर्ने भएकाले यो निकै जटिल पनि छ । किनकि भविष्य देखिए वा लेखिएजस्तो सजिलो हुँदैन । विगत वा वर्तमानजस्तो प्रष्ट पनि हुँदैन । भविष्यद्रष्टा समस्या आउनुअघि नै समाधानको कल्पना गर्छन् । भविष्यद्रष्टाहरू भविष्यको बाटोहरू कल्पना मात्र गर्दैनन्, बनाउँछन् पनि । भविष्यद्रष्टा व्यवस्थापकमा आफ्नो मस्तिष्क खियाउने र अरुको मन जित्ने क्षमता हुन्छ । भ्यालु, मिसन र भिजन वा मन, आँखा र मस्तिष्कको सही उपयोगमा नै सार्वजनिक क्षेत्रमा अग्रसरताको संस्कृति विकास गर्न सकिन्छ ।
सार्वजनिक व्यवस्थापनमा अग्रसरता भित्र्याउनु र संस्थागत गर्नु निजी क्षेत्रमा भन्दा निकै जटिल विषय हो । सार्वजनिक संरचनाभित्र कर्मचारीतन्त्रीय पद्धति, पदसोपान र कार्यविधिगत औपचारिकताले अग्रसरतालाई सितिमिति भित्रिन नै दिँदैन । तर, ग्राहक बनेका नागरिकको चाख, सरोकार र अपेक्षाको कारण अग्रसरता जरुरी छ । अब भन्न थालियो ‘व्यवस्थापन जहाँ भएपनि व्यवस्थापन हो’ । उत्पादन, सेवा, स्रोतसाधन र कार्यविधिमाथि निरन्तर परिवर्तनको सोचबाट नै सार्वजनिक व्यवस्थापनभित्र अग्रसरतामुखी संस्कृति विकास गर्नुपर्ने बाध्यता छ । यो त्यत्तिकै सम्भव छैन, न कुनै चान्सले सिर्जना गर्ने कुरा हो । अग्रसरता सधैं विचारको नतिजा हो । सकारात्मक विचार नै त्यस्तो शक्ति हो जसले खोज, आविष्कार र नतिजा उत्पादन गर्न सक्छ, नवप्रवत्र्तन ल्याउन सक्छ । तर, संगठनको नेतृत्वले त्यसको नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ । यो जटिल नभइ सरल कार्य हो ।
ट्वीटर प्रणेता ज्याक डोर्सेका अनुसार उत्तम प्रविधि÷विचार नदेखिन सक्छ, यदि त्यो प्रयोगमा आएन भने । सामान्य विचारका कारण द्रोण युद्ध संयन्त्रबाट सामाजिक सचेतनाको आधार बन्यो । रिड हफम्यानले लिंक्डइनमार्फत् व्यावसायिक विवरणमा सर्वसुलभ पहुँच स्थापना गरे । प्रमुख पक्ष यति मात्र हो, व्यवस्थापनका सबै तह, विशेषतः नेतृत्वले आफ्नो संगठन किन स्थापित छ, भविष्यमा कस्ता ग्राहकलाई कसरी आजभन्दा राम्रो सेवा पु¥याउन सकिन्छ भन्ने प्रतिवद्ध सोच राख्नपर्छ । अनि मात्र संगठनभित्र अग्रसरताको संस्कृति विकास गर्न सकिन्छ । सबै नयाँ विचार र नवप्रवत्र्तनमा केन्द्रीत हुनुपर्छ । ताकि अरु व्यक्ति÷संस्थाभन्दा उम्दा गर्न सकियोस् । प्रकृत्तिको नियम नै गतिशील हुनु हो, प्रतिस्पर्धी हुनु हो । प्रतिस्पर्धामा उम्दा बन्न नसके जो कुनै अस्तित्वको संकटमा पर्छ ।
संगठनमा अग्रसरता विकास गर्ने सर्वमान्य सुत्र हुँदैन, परिस्थितिजन्यताले पनि व्यवस्थापनलाई निर्दिष्ट गर्छ । तर, निरन्तरको प्रयत्न, अनुसन्धान, मस्तिष्क मन्थन र कतिपय अवस्थामा असल अभ्यासको अनुकरण र परिमार्जनबाट अग्रसरता भित्र्याउन सकिन्छ । यस शताब्दीमा कर्पोरेट गुरिल्लाका रुपमा चिनिएका कम्पनी र उसका स्थापित ब्राण्डका आधारमा केही निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ । जस्तो कि डिस्ने वल्र्डको सिर्जना जसले उसकै सबै ग्राहकलाई मन्त्रमुग्ध बनाएको छ । उसका आधारमा कर्मचारी, ग्राहक र सेवा (उत्पादन) बीच संवेगात्मक सम्बन्ध स्थापना नगरी ग्राहक स्वाद र सन्तुष्टि दिन सकिँदैन । संगठनका कर्मचारी इमोसनल इञ्जिन हुन् । ग्राहक कायम राख्न र नयाँ ग्राहक विस्तार गर्न नयाँ स्वादको सिर्जना चाहिन्छ, ब्राण्ड लोयल्टी वा आउँदा दिनमा आफ्नो उत्पादन (सेवा) झनै स्वादिलो अनि मितव्ययी पार्ने प्रविधि के हुन सक्छ ? सोको निरन्तर प्रयत्न चाहिन्छ । त्यो पनि उपयुक्त समयभित्र । नयाँ प्रविधि र नवप्रवत्र्तनका लागि प्रोत्साहन गर्नुपर्छ । कर्पोरेट घरहरूले यसका लागि विचार सर्जक विज्ञ नै नियुक्त गरेका हुन्छन् । सार्वजनिक निकायमा प्रोत्साहनका व्यावहारिक उपायमार्फत् आजमाथि चुनौति दिइ भोलिको तयारी गर्न सकिन्छ ।
नेपालको कुरा गर्दा हामीले जानी–नजानी केही असल कामहरू थालनी गरेका छाैं । जो संस्थागत हुन सकिरहेको छैन, नेतृत्वबाट प्रोत्साहित हुन सकेको छैन । संगठनले लगानी गरेर विकास गरेको क्षमतालाई नवप्रवर्त्तनका लागि उपयोग गर्न सकिएको छैन । डेढ दशकअघि शिक्षा मन्त्रालयले शिक्षा प्रणालीमा आमूल परिवर्तन गरी जीवनोपयोगी शिक्षा विकासका लागि निजी क्षेत्र र विज्ञहरू भएको सानो परिवर्तन व्यवस्थापन इकाइ (सीएमजी) गठन गरेको थियो, जसका सुझावहरू शिक्षा प्रणाली परिवर्तनका लागि निकै महत्वपूर्ण पनि थिए । सुझावहरू निरन्तर कार्यान्वयन गर्न सकिएको भए आधारभूत शिक्षा साक्षरता, माध्यमिक शिक्षा सीप र उच्च शिक्षा प्रतिस्पर्धाको उद्देश्यमा पुग्न सक्थ्यो, अहिलेजस्तो बेरोजगारहरू उत्पादन गर्न शिक्षा प्रणाली उद्यत हुने थिएन ।
कृषि तथा जीव विज्ञानमा नार्क, नास्ट लगायतका निकायबाट थुप्रै आविस्कार पनि भएको छ । सामान्य प्रशासन मन्त्रालयको नेतृत्वमा शुरू गरिएको शासकीय सुधार कार्यक्रममा खास मन्त्रालयमा शासकीय सुधार इकाइ र परिवर्तन इकाइ गठन गर्ने काम भएको थियो । अहिले पनि मन्त्रालयहरूमा प्रत्येक दिन वा निश्चित समयको अन्तरालमा उच्च व्यवस्थापन तह (एसएमटी) को बैठक बस्ने गरेको छ ।
कार्यसम्पादन सूचकका आधारमा व्यवस्थापन करार गर्न सक्ने व्यवस्था छ । कर्मचारी पुरस्कार र प्रोत्साहनका लागि नेतृत्व र परिवर्तनलाई आधार मान्न सकिन्छ । सचिव बैठक, ग्राहक सन्तुष्टि सर्वेक्षण, नागरिक पृष्ठपोषण र सरकारले समय–समयमा गठन गर्दै आएका विज्ञको कार्यदललाई नवप्रवर्त्तन भित्र्याई अग्रसरता विकास गर्ने माध्यमका रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । व्यवस्थापनभित्र मनस्थिति परिवर्तन, कार्यविधि सुधार र ग्राहक प्राथमिकतालाई ध्यान नदिएसम्म हाम्रा प्रयोगहरू सुधारका नाममा बित्थामा खेर गइरहने छन्, देखावटी मात्र बन्ने छन् । यसर्थ नवप्रवर्त्र्तनलाई प्रोत्साहन र परिवर्तनको वास्तविक प्रतिवद्धता अहिलेको खाँचो हो ।
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...
एक दिन काम विशेषले नयाँ सडकतिर गएको थिएँ, मोबाइल टिङटिङ गर्यो । हेरेँ पुराना मित्र जयदेव भट्टराई, सम्पादक मधुपर्क (हाल अवकाश प्राप्त) ले सम्झेका रहेछन् । हामी दुई लामो समयसम्म सँगै रह्यौँ, कहिले गोरखापत्र...
आत्मिक शुद्धताका पक्षपाती दार्शनिक सुकरात चौबाटोमा उभिएर एथेन्सबासीलाई आह्वान गरिरन्थे– ‘तपाईं नीति, सत्य र आत्माको शुद्धताका लागि किन ध्यान दिनुहुन्न ?’ उनका अर्थमा त्यो जीवन बाँच्न योग्य हुँदैन...