‘गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णु गुरुर्देवो महेश्वर: । गुरुः साक्षात् परब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः ।’  ऋषिमुनिहरूले गुरुवन्दनामा गाएका संस्कृत सूक्ति हो यो । समाजमा गुरुको स्थान र देनबारे प्रष्ट पारेको छ यस एउटै सूक्तिले ।

गुरुको अर्थ हुन्छ– ‘अध्यारोबाट उज्यालोतर्फ लाने व्यक्ति, शक्ति वा संस्था । व्याकरणशास्त्र अनुसार यसको व्युत्पत्ति हुन्छ– ‘गुः अज्ञानं रौतीति गुरुः ।’ अर्थात् जसले अज्ञानरूपी अन्धकारलाई हटाउँछ उसलाई गुरु भनिन्छ । अनेकार्थवाचक भएर रहेको छ यो शब्द । शब्दकोषमा यसका दर्जनौं अर्थ भेटिन्छ, विशाल, गहन, छन्दशास्त्र तथा सङ्गीतशास्त्रका चिह्न यस्तै यस्तै ।

तथापि ज्ञानरूपी सलाईको काँटीद्वारा मानिस वा समाजलाई अज्ञानरूपी अन्धकारबाट जसले मुक्त गर्छ, गर्न सक्छ त्यही नै गुरु हो । वस्तुतः गुरु व्यक्ति होइनन्, संस्था हुन् । शास्त्रीय तथा व्यावहारिकं ज्ञान दिएर जसले व्यक्तित्व निर्माण गर्छन् वा व्यक्तित्व निर्माणमा सहयोग पुर्‍याउँछन् ती सबै गुरु हुन् । यस अर्थमा बाबु, आमा, घरपरिवार, समाज तथा छरछिमेक लगायत शिक्षालय, महाविद्यालय, विश्वविद्यालय तथा तिनका व्यवस्थापक, सञ्चालक सबै गुरु हुन् । तिनै गुरुहरूप्रति सम्मान प्रकट गर्ने पर्व हो गुरु पूर्णिमा । 

प्राचीनकालदेखि नै गुरुको विशिष्टतम स्थान रहदै आएको छ समाजमा । उपनिषद् दर्शनले ‘आचार्यदेवो भव’ भनेर गुरुलाई देवता समान ठानेर सम्मान गर्नुपर्छ भनेको छ । (तैत्तिरीयोपनिषद् शिक्षावल्ली ११।२) । आठवर्षको उमेरमा गुरुको आश्रममा गएर विद्याध्ययन गर्नुपथ्र्यो प्राचीनकालमा । २५ वर्षको उमेरसम्म गुरुको सान्निध्यमा रहेर विद्याध्ययन गरी गृहस्थाश्रममा फर्कन्थे विद्यार्थीहरू । विद्यार्थीलाई गृहस्थाश्रममा फिर्ता पठाउँदा समावर्तन संस्कार गरेर पठाउँथे । अहिले त्यस्तो अवस्था छैन । गुरुकुल शिक्षाको स्थान आधुनिक शिक्षाले लिएको छ, गुरुको स्थान सर मिसहरूले तर समावर्तन संस्कार भने प्रतीकात्मकरूपमा आधुनिक शिक्षामा पनि हुँदै आएको छ, जसलाई दीक्षान्त समारोह भनिन्छ । परम्परागतरूपमा भने ब्रतबन्धकै दिन सम्पन्न गरिन्छ यस संस्कारलाई । 

धर्मशास्त्रले गुरुलाई केदार तीर्थको संज्ञा दिएको छ । तीर्थका अनेक भेद छन् । तिनमा गुरु पनि एक हुन् । पद्मपुराणमा गुरु समान अर्को तीर्थ छैनन् भनेका छन् व्यासजीले । ‘अज्ञानाख्यं तमस्तस्य गुरुः सर्वं प्रणाशयेत् । तस्माद् गुरुः परमं तीर्थं शिष्याणामवनीपते ।’ (पद्मपुराण भूमिखण्ड ८५।१४ं) ज्ञान प्राप्त गर्न गुरुको आवश्यकता पर्छ । गुरु विनाको ज्ञान कोरा हुन्छ, परेको बेला काम  दिंदैन । गुरु नै सर्वोपरि मार्गदर्शक हुन् व्यक्ति, समाज तथा राष्ट्रकै लागि । गुरु पाउन नसकिए गुरुको सम्झना गरेर भए पनि नयाँ काम शुरु गर्थे पहिलेका मानिस । महाभारतका अनुसार एकलब्यले द्रोणाचार्यको मूर्तिलाई गुरु थापेर धनुर्विद्या सिकेका थिए । 

भगवान् कृष्णलाई संसारकै प्रथम जगद्गुरु मानेका छन् व्यासजीले । कृष्णपछिको आदि जगद्गुरु व्यासजी नै मानिएका छन् । उनको सम्झना गर्ने दिन पनि हो गुरु पूर्णिमाको दिन । तिनै कृष्ण र व्यासजीलाई समेत गुरुको आवश्यता परेको थियो । कृष्णले सान्दीपिनि गुरुसित ६४ दिनमा १४ विद्या ६४ कला सिकेका थिए रे । व्यासजीले यसबारे राम्रो झाँकी प्रस्तुत गरेका छन् भागवतमा । ‘अहोरात्रैश्चतुःषष्ठ्या संयन्तौ तावतीः कलाः । गुरुदक्षिणयाऽऽचार्यं छन्दयामासतुर्नृप ।’ (श्रीमद्भागवत १०।४५।३६) राम जो मर्यादा पुरुषोत्तम मानिएका छन् आफै । उनलाई समेत गुरुको आवश्यकता परेको थियो । उनका गुरु महर्षि वसिष्ठ हुन् । महर्षि विश्वामित्र पनि गुरु बन्न आएका छन् कुनै समयमा । पाण्डवहरूको जीवनमा पनि गुरुको उत्तिकै ठूलो भूमिका छ । यसबारे विषद् चर्चा भेटिन्छ महाभारतमा । आध्यात्मिक दृष्टिले उनीहरूका गुरु कृष्ण नै थिए तर उनीहरूका विद्यागुरु भने द्रोणाचार्य र कुलगुरु कृपाचार्य थिए । 

देवताहरूलाई पनि गुरुको आवश्यकता परेका प्रशस्तै उदाहरण भेटिन्छ इतिहास र पुराणमा । देवताहरू मूलतः पृथिवी स्थानीय, अन्तरिक्ष स्थानीय र द्युस्थानीय तीन किसिमका छन्, जसमा क्रमशः अग्नि, वायु, सूर्य पर्छन् । यास्काचार्यले निरुक्तमा दानको अर्थमा, प्रकाशकको अर्थमा र आफै प्रकाशित हुन सक्ने अर्थमा देवता शब्दको व्युत्पत्ति गरेका छन् । ‘देवो दानाद् द्योतनाद् दीपनाद् वा ।’ (निरुक्त ७।४।१५) जसले सबैको सहयोग गर्छन्, जो सबैका प्रकाशक छन् र जुन आफै प्रकाशित हुन सक्छन् उनीहरू नै देवता हुन् । तिनै देवताहरूलाई समेत गुरुको आवश्यकता परेको प्रशस्तै उदाहरण छन् । उनीहरूका गुरु बृहस्पति हुन् ।

उनले पटक पटक उद्धार गरेका छन् देवताहरूलाई । एकपटक बृहस्पति रिसाएर कतै गएका थिए । त्यतिबेला बरु त्वष्टा प्रजापतिका छोरा विश्वरूपलाई गुरु बनाउन पुगेका छन् तैपनि गुरुको स्थान खाली हुन दिएका छैनन् । दानवहरूको अवस्था पनि त्यस्तै हो । उनीहरूका गुरु शुक्राचार्य हुन्, जसले पटक पटक उतारेका छन् दुःखको खाडलबाट उनीहरूलाई । सबैका लागि र सँधैका लागि गुरु अत्यावश्यक मानिएका छन्, रहेका छन् । चिन्तामणिले लोक सुख र कल्पबृक्षले स्वर्गीय सुख मात्र दिन सक्छन् तर गुरु खुशी भए भने योगी दुर्लभ वैकुण्ठलोककै बाटो देखाउन सक्छन् भनिएको छ पद्मपुराणमा । ‘चिन्तामणिर्लोकसुखं सुरद्रुः स्वर्गसम्पदम् । प्रयच्छति गुरुः प्रीतो वैकुण्ठं योगिदुर्लभम् ।’ 

गुरु जीवन हुन्, जीवनदर्शन हुन्, जीवनी तत्वबोधक हुन् । उनले सर्वव्यापक बनेर जीवनका हरेक मोडमा सघाइरहेका छन् । चिन्नसक्नुपर्छ गुरु पदपदमै भेटिन्छन् खोज्न जानुपर्दैन । परमहंस शिरोमणि दत्तात्रय महाराजका २४ गुरु थिए । सूर्य, चन्द्र, अग्नि, वायु, सूर्य, आकाश, पृथिवी, समुद्र, सर्प, अजिङ्गर, माकुरो, मौरी, पुतली, मृग, कुमलकोटी, बालक, कुमारीकन्या, हात्ती, परेवादेखि व्याधा र नगरबधुसम्म उनका गुरु रहेका छन्, जसबाट कुनै कुनै शिक्षा लिएर अवधूतको भेषमा पृथिवी भ्रमण गर्न सफल भएका छन् उनी । ‘पृथिवी वायुराकाशमापोऽग्निचन्द्रमा रविः । कपोतोऽजगरः सिन्धुः पतङ्गो मधुकृद् गजः । मधुहा हरिणो हरिणो मीनः पिङ्गला कुररोऽर्भकः । कुमारी शरकृत् सर्प ऊर्णनाभिः सुपेशकृत् ।’ (श्रीमद्भागवत ११।७।३३–३४) यसको अर्थ हो गुरु सर्वव्यापक छन् ।  चिन्न सके सबै गुरु । प्रकृति गुरु, धर्ती, गुरु, आकाश गुरु, आगो, पानी गुरु, रुख, विरुवा वनस्पति, पशुपक्षी, कीटपतङ्ग आब्रह्म स्तम्भपर्यन्त गुरु, नसके सबै अगुरु । 

गुरु चिन्नका लागि केही समय उनको सङ्गत गर्नुपर्छ भनिएको छ मुण्डकोपनिषद्मा । कतिपय कुरा जो देखिन्छ त्यो हुँदैन । जुन हुन्छ त्यो देखिंदैन । स्वरूप हेरेर कसैलाई पनि गुरु मान्नु हुन्न । हरेक गतिविधि हेरी परीक्षण गरेर मात्र गुरु मान्नुपर्छ भन्ने उसको आशय हो । ‘परीक्षा लोकावन्कर्मचितान्ब्राह्मणो निर्वेदमायान्नास्त्यकृतः कृतेन । तद्विज्ञार्थं स गुरुमोभिगच्छेत् समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् ।’ (मुण्डकोपनिषद् १।२।१२) तर नाना किसिमका भेषधारी पनि गुरु बनेर निस्कन थालेका छन् हिजोआज । यस्ता गुरुको पछि लाग्नु भनेको समय र साधनको दुरुपयोग गर्नु हो । 

हिजोआज शिक्षाको नाममा समेत व्यपार हुन थालेका छन् । गुरुहरू आफै बसेका छन् ट्युशन सेन्टर खोलेर व्यपार गर्न । व्यपार गर्न आएको शिक्षाले सिकाउने व्यापार नै हो । यसले गुरु विद्यार्थीबीचको सम्बन्धलाई नै धमिल्याएको छ । गुरुहरूलाई कालो मोसो र जुत्ताको मालाले स्वगत गर्न पनि पछि नपर्ने भइसकेका छन् आजको विद्यार्थी । पहिलेको शिक्षा निःशुल्क हुन्थ्यो । गुरुहरू जति बढी विद्यार्थीलाई पढाउन पाइयो त्यति खुशी हुन्थे । विद्यार्थीहरू पनि गुरुलाई देवता जस्तै ठानेर सम्मान गर्थे । पुनः त्यस्तै शिक्षाको आवश्यकता छ अहिले । पहिले जस्तै पूर्ण निःशुल्क बनाउन नसके पनि न्यूनतम आधारभूत विशेषतातर्फ भने ध्यान दिनैपर्ने भएको छ ।