असोज ३०, २०८०
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
भनिन्छ शिक्षाले मानिसलाई पहिचान दिन्छ । त्यसैले एक अभिभावकले आफ्नो सन्तानलाई शिक्षित गर्नका लागि आफ्नो जीवनका अमूल्य धनसम्पत्ति वा कमाइको अधिकांश हिस्सा खर्चिन पनि हिचकिचाउँदैन । अर्थात्, शिक्षाका लागि ‘नो कम्प्रोमाइज’ को नीति अपनाउँछन् अभिभावकहरू ।
तर हाम्रा शैक्षिक संस्थाहरू अभिभावकको आशाभरोसा अनुरूप नै गम्भीर छन् त ? विश्वविद्यालय वा कलेजहरूमा ‘टपर’ विद्यार्थी वा मध्यमस्तरीय विद्यार्थीको थप स्तर उकास्नका लागि के कस्ता प्रावधान वा सुविधा छन् त ? हाम्रा शैक्षिक संस्थाहरूले कक्षाकोठाभित्र पढाइनेबाहेक अन्य प्राज्ञिक गतिविधिमा ध्यान पुर्याएका छन् ? हाम्रो शैक्षिक संस्थामा कमजोर विद्यार्थीको स्तर उकास्न वा उसलाई उत्प्रेरित गर्न केही योजना बनाइँदैनन् ?
पढाइमा अब्बल विद्यार्थीहरूको थप स्तरोन्नति गर्नका लागि पनि हाम्रा शैक्षिक संस्थाहरूले केही नीतिगत कार्यक्रम अघि सारेको पाइँदैन । अझै कहालीलाग्दो स्थिति भनेको कलेजमा लाखौं रुपैयाँ ‘फी’ तिरेर अंग्रेजी माध्यममा कानूनमा स्नातक गरेका विद्यार्थीहरूलाई कानूनी भाषा लेख्न आइरहेको हुँदैन । परीक्षाको उत्तरपुस्तिका जाँच्दा पंक्तिकारलाई लाग्यो, सामान्य अंग्रेजी पढेको वा जानेको भन्दा कानूनको अध्ययन फरक हुन्छ र कानूनी भाषा पनि पृथक् हुन्छ भन्ने भान न त विद्यार्थीमा छ, न त शैक्षिक संस्थामा नै । ध्यान कहाँनेर केन्द्रित छ भने लाखौं ‘फी’ कसरी धुत्ने र आफ्ना आसेपासे, छोरीज्वाइँ वा नातेदारलाई कसरी जागिर खुवाउने हो । हाम्रा शैक्षिक संस्थाहरूले शिक्षक नियुक्त गर्दा शिक्षण पेशामा आउने व्यक्तिहरूको पृष्ठभूमिबारे केही पनि अनुसन्धान नगर्दा रहेछन् ।
विश्वविद्यालयमा सर्वोत्कृष्ट अंक ल्याएको तर ‘सोर्सफोर्स’ नभएको कुनै व्यक्तिले जागिर पाइराखेको हुँदैन वा उसले आफ्नो क्षमताअनुसार पद र मानसम्मान पाइराखेको हुँदैन ।
हाम्रा शैक्षिक संस्थाहरूमा न विद्यार्थीको स्तरोन्नतिका लागि हामीसँग केही ‘स्किम’ छ, न त शिक्षक छनोटका लागि केही आधार वा रिसर्च नै छ । अनि शिक्षकहरूको व्यक्तित्व विकासका लागि, वृत्तिविकासका लागि, प्राज्ञिक क्षमता अभिवृद्धिका लागि वा उसको शैक्षिक स्तर अभिवृद्धिका लागि तालिमहरू वा कुनै विषयमा थप अध्ययन तथा अनुसन्धानका लागि स्वदेश वा विदेशका विश्वविद्यालयहरूसँग साझेदारी गर्ने परिपाटी शुरू भए पनि शिक्षण पेशामा वा शिक्षकहरूको वृत्तिविकासमा परिवर्तन आउन सकेको छैन । व्यर्थको विदेश भ्रमण र कागजमा यो परिपाटी सीमित छ ।
विद्यार्थीको अन्योल हटाउने जिम्मेवारी पाएको अध्यापक आफैं कुनै विषयमा स्पष्ट छैनन् भने उनले आफ्ना विद्यार्थीलाई कस्तो शिक्षा देलान् खै ? कुनै एउटा विषयमा स्नात्तकोत्तर के गर्दैमा आफूले नजानेको कुनै विषय नै छैन भन्ने मानसिकताबाट पनि पछि हट्नु आवश्यक छ । कुनै व्यक्तिले अन्तर्राष्ट्रिय कानूनमा स्नात्तकोत्तर गरेको छ भने उसको विज्ञता त्यही विषयमा हुन्छ र कानूनका अन्य विषयमा पनि सामान्य जानकारी हुनसक्छ । स्नातकोत्तर गर्दैमा कुनै मान्छे विज्ञ भइहाल्यो भन्ने हैन । तर कुनै व्यक्ति सोही विषयको ‘टपर’ हो वा ऊ अध्ययनशील अनि मेहनती छ भने अवश्य उसले अध्ययन गरेको विषयमा अब्बल हुन्छ । तर हामीकहाँ संवैधानिक कानूनमा स्नातकोत्तर गरेकाले कानूनका जुनसुकै विषयमा पनि प्राध्यापन गर्न कम्मर कसिरहेको देखिन्छ । कुनै एक विषयको विज्ञले आफ्नो विज्ञता आफ्नै विषयमा देखाए बेस हुन्थ्यो ।
समस्या विद्यार्थी वा शैक्षिक संस्थानहरूमा मात्र सीमित छैन । हाम्रा प्राध्यापकहरूमा प्राज्ञिक इमान्दारीताको कमी भएर थप समस्या बल्झिएको हो ।
हाम्रो समाजमा काम नलाग्ने व्यक्ति वा कुनै आकर्षक जागिर नभेटुन्जेल मात्र ‘मास्टर’ बन्छन् भन्ने मानसिकता अझै जीवित छ । अर्थात् शिक्षण पेशा आकर्षक मानिँदैन । विदेशमा प्राध्यापकहरूलाई हेरिने दृष्टिकोण चाहिँ नितान्त फरक हुन्छ । प्राध्यापकहरूले आकर्षक सेवासुविधा पाउँछन् र आफ्नो वृत्तिविकासका लागि प्रशस्त अवसर पाइरहेका हुन्छन् । त्यसैले त शिक्षण पेशा विदेशमा आकर्षक पेशा मानिन्छ । हामीकहाँ सबैभन्दा बढी दुब्लाएका व्यक्ति ‘मास्टर’ नै हुन्छन् । शिक्षण पेशामा लागेका व्यक्तिहरूलाई न त वृत्तिविकासका लागि केही गरिन्छ, न त उनीहरूले उचित सेवासुविधा पाउँछन् ।
शिक्षण संस्था मोटाउनु र शिक्षक दुब्लाउनु यहाँ सामान्य कुरो हो । मानौं कुनै प्राध्यापकले प्राध्यापन गरेबापत प्रतिमहिना ५० हजार रुपैयाँ तलब पाउँछन् । काठमाडौंमा कोठा भाडा गरेर बसे भने उनले न्यूनतम १५ देखि २० हजार रुपैयाँ प्रतिमहिना छुट्ट्याउनुपर्ने हुन्छ । खानामा प्रतिमहिना १० हजार रुपैयाँ मात्र छुट्ट्याउँदा पनि उनको हातमा २० हजार बाँकी हुन्छ । त्यही बचेको २० हजारबाट नै उनले आफ्नो स्वास्थ्योपचार, श्रीमतीको गरगहना, छोराछोरीको भरणपोषण तथा शिक्षादीक्षा, वृद्ध मातापिताको हेरचाह लगायतका पारिवारिक जिम्मेवारी निर्वाह गर्नुपर्ने बाध्यता छ । एक प्राध्यापकलाई पाएको पारिश्रमिकबाट घरव्यवहार चलाउन प्रतिमहिना धौधौ परिरहेको हुन्छ । घरव्यवहार सञ्चालनमै आफ्नो अधिकतम ऊर्जा खर्चिने वा चिन्तित मुद्रामा बस्ने प्राध्यापकवाट नवीनतम प्राज्ञिक अभ्यास वा शिक्षण पेशामा रचनात्मक कार्य गर्ने वा आमूल परिवर्तन ल्याउने ऊर्जाको अपेक्षा राख्नु बेइमानी हुन्छ । गाईलाई घाँस नदिने तर मनग्गे दूधको अपेक्षा राख्ने काम ठूलो अन्याय हो ।
शिक्षामा आमूल परिवर्तन ल्याउनका लागि प्राध्यापन पेशामा आकर्षण बढाउनु आवश्यक छ । आकर्षक सेवासुविधा तथा शिक्षण पेशामा छनोट प्रक्रियामा कडाइ ल्याउनु पनि आवश्यक छ । दुई गोडामा उभिएको व्यक्तिले स्नातकोत्तरको डिग्री गोजीमा राख्दैमा ऊ विज्ञ कहलिन पाउँदैन । विज्ञता उसको अध्ययन तथा अनुसन्धानबाट देखिनुपर्छ । शिक्षण संस्थालाई आसेपासे वा ज्वाइँ पाल्ने ठाउँका रूपमा विकास गरेर परिवर्तन आउँदैन । परिवर्तनका लागि प्राज्ञिक इमान्दारी र व्यावसायिक इमान्दारी पनि चाहिन्छ । एउटै प्राध्यापक सबै विषयको विज्ञ हुनसक्दैनन् ।
शिक्षण पेशामा आमूल परिवर्तन एक दिनमा आउने कुरा हैन । कक्षाकोठामा विद्यार्थीको भविष्यबारे हेक्का नराख्ने, अर्जुनदृष्टि आफ्नो भागको पाठ्यक्रम सक्नमा मात्र केन्द्रित गर्ने र आफूलाई मनपर्ने विद्यार्थीलाई बढी अंक वा ग्रेड दिने परिपाटीको अन्त्य हुनुपर्छ । गुरुलाई विद्यार्थीको चाकरीभन्दा उसको चातुर्य वा प्रतिभा बढी मन पर्नुपर्ने हो । तर दुर्भाग्यवश यसो हुनसकेको छैन ।
विद्यार्थी पनि चतुर र आज्ञापालक दुवै हुनुपर्छ । आज्ञापालक मात्र हुने ऊ सरकारी जागिरे होइन ।
नेपालको शैक्षिक स्तर उकास्ने हो भने शिक्षण पेशामा लाग्ने संस्था, शिक्षक र सरकार सबै सरोकारवाला गम्भीर हुनुपर्छ । शिक्षकले बर्सेनि कतिवटा लेखरचना प्रकाशित गरे, त्यसको पनि अभिलेख राखिनुपर्छ । एक शिक्षकले के गर्दा कस्तो सेवासुविधा थप पाउने हो वा उसको बढुवाका लागि केकस्ता आवश्यक शर्त पूरा गर्नुपर्ने हो भन्ने कुराको निर्धारण स्पष्ट हुनुपर्छ ।
शिक्षण संस्थाले पढाइमा अब्बल विद्यार्थीलाई थप रचनात्मक बनाउन र उसलाई आफ्नो भविष्य बनाउनका लागि प्रोत्साहित गर्न कुनै प्रस्ट योजना बनाएको देखिँदैन । पढाइमा कमजोर विद्यार्थीको स्तर उकास्नका लागि पनि हामी गम्भीर छैनौं । नेपालको शैक्षिक जगतमा सुधार ल्याउनका लागि प्रस्ट खाका र त्यसभन्दा पनि इमान्दारिता आवश्यक छ । सरोकारवालाहरूले यी विषयहरूमा ध्यान पुर्याउनु आवश्यक देखिन्छ । विदेशका राम्रा प्रयासहरू अवलम्बन गरे सकारात्मक परिवर्तन आउने निश्चित छ ।
आज ‘सबैका लागि मर्यादित जीवन’ को आदर्श वाक्यसाथ अन्तर्राष्ट्रिय गरिबी निवारण दिवस मनाइँदै छ । भोक, रोग, अभाव र आवश्यकता पूरा भएपछि मात्र मानवीय मर्यादा पाउन सकिन्छ । नेपालमा गरिबी र असमानताका विभि...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...