पुस ४, २०८०
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
गणतान्त्रिक आन्दोलन तथा नयाँ संविधानको एउटा महत्त्वपूर्ण उपलब्धिमध्ये धर्मनिरपेक्षता पनि एक हो । तर पछिल्ला केही राजनीतिक घटनाले धर्मनिरपेक्षता वा सापेक्षता भन्ने विषयको बहस फेरि बिउँत्याउन लागेको देखिँदैछ । यदाकदा समाचार र सञ्चारमाध्यमहरूमा पनि यसबारे बहस पैरवी बढ्दो छ ।
सबैभन्दा पुरानो राजनीतिक दल नेपाली कांग्रेसको आगामी महाधिवेशनमा यो विषय नै निर्णायक बन्ने अनुमान लगाउनेहरूको पंक्ति समेत बाक्लो बन्दैछ । हिन्दू धर्मको वकालत गर्ने शशांक कोइरालाले सार्वजनिक रूपमा नै नेतृत्वका लागि दाबी जाहेर गरिसकेको अवस्था छ । हिन्दूराज्य स्थापनालाई आफ्नो राजनीतिको एक महत्त्वपूर्ण एजेन्डा मान्ने पार्टीहरू समेत एकीकरणको प्रयासमा छन् ।
पुराना शक्तिहरूबाट देशको अग्रगामी र सकारात्मक परिवर्तन सम्भव नरहेको भन्दै आफूलाई वैकल्पिक शक्तिका रूपमा परिचय गराउनेहरूले समेत नेपाललाई हिन्दूराष्ट्र बनाउन सकिने विचार दिएको सुनिन्छ ।
अनि नेपालको संविधानमाथि बारम्बार असन्तुष्टि सार्वजनिक गर्दै आएको छिमेकी देशको पनि मुख्य चासो हिन्दूराष्ट्र भएको चर्चा/परिचर्चाहरू सुनिन्छ । कसैले त भारतीय प्रधानमन्त्रीको नेपाल मिसन नै हिन्दूराष्ट्र भएको विचार दिने गरेका छन् । संविधानको प्रस्तावित मस्यौदामाथि आम छलफल हुने समयमा पनि अधिकांश नागरिकबाट यो माग आएको समाचारहरू बाहिरिएका थिए ।
यी आधारमा अहिले प्रश्न उठ्दैछ– के नेपाल फेरि हिन्दुराष्ट्र हुन्छ त ? राजनीति सम्भावनाको खेल हो । भविष्यमा जस्तोसुकै परिणाम आए पनि धार्मिक सापेक्षता वा निरपेक्षतालाई प्राथमिकतामा राखेर भइरहेका सबै बहस र विश्लेषणमा उत्तिकै सबल तर परस्पर विपरीत दलीलहरू भने उल्लेख्य छन् ।
विश्वका लगभग ८० देश संवैधानिक हिसाबले धर्मनिरपेक्ष छन् । उत्तिनै संख्यामा धर्मसापेक्ष देशहरू समेत छन् । लगभग दुई दर्जन देशहरूले आफूलाई कुनै कित्तामा देखाएका छैनन् । इराक, इरान, अफगानिस्तान र म्यादागस्कर जस्ता देशहरू पहिले धर्मनिरपेक्ष भएर पनि फेरि सापेक्ष घोषित भएका छन् । तसर्थ निरपेक्षता/सापेक्षता कुनै अलौकिक र अपराजेय गुणभन्दा पनि वस्तुगत आवश्यकताको आधारमा सम्बन्धित देशले निर्णय लिने विषय हो । अहिले पनि अमेरिकामा राष्ट्रपति हुन क्रिस्चियन प्रोटेस्टेन्ट नै हुनुपर्छ । बेलायतकी महारानी क्याथोलिक धर्मकी संरक्षक मानिन्छिन् । अस्ट्रेलियाले संविधानमै आफूलाई क्रिस्चियन राष्ट्र मान्छ । संसारका थुप्रै देशहरूले आफूलाई सगर्व इस्लामी देश भनेर चिनाउँछन् । यसरी हेर्दा धर्म एकप्रकारको स्थायी परिचय भएको देखिन्छ जसको क्षणिक तथा उत्तेजनात्मक अदलबदलले निकै विग्रह ल्याउन सक्छ ।
सिद्घान्ततः धर्म निरपेक्षताले मानिसलाई धार्मिक कट्टरता र अन्य समुदायप्रतिको अनुदारभावबाट पर राख्ने आशा गरिन्छ । तर ‘सेकुलराइजेसन इन अमेरिका’ नामक अनुसन्धानात्मक कृतिका लेखक इंंगुलर हार्ट्स भन्छन्– धर्मनिरपेक्षताको घोषणाले नागरिकलाई झन् बढी धार्मिक बनाउँछ । धर्मनिरपेक्षतामा आपसी मतभेद बढ्छ । मिलेर बसेका धार्मिक समुदायमा प्रतिस्पर्धी भावनाको बीजारोपण हुन्छ । अन्य समुदायको जति नै सबल र प्रचारित हिसाबले धर्मको प्रयोग कसरी गर्ने भन्ने होडबाजी हुन्छ । अरू समुदायमा हुने धार्मिक गतिविधिका सघनताले कतै आफ्नो धर्मलाई ओझेलमा पार्ने त हैन भन्ने संकोच जन्मन्छ । मिलेर बस्नेभन्दा कसरी आफ्नो धर्मलाई सबल देखाउने भन्ने मनोदशाले डोहोर्याउँछ । दशैंभन्दा क्रिसमसमा किन बढी तडकभडक नगर्ने भन्ने भावना आउँछ । बुद्घ पूर्णिमाभन्दा कसरी इदुल फित्रको बढी सशक्त प्रचार/प्रसार गर्ने भन्ने सोच जन्मन्छ । पशुपतिमा हिन्दूले मात्रै किन प्रवेश पाउने, आर्यघाटकै समीपमा क्रिस्चियन समूहले मृत शरीर राख्न किन नपाउने जस्ता विवाद देखिन्छन् । सबै समुदायलाई अरूले गर्दा आफ्नो धर्ममाथि संकट र विनाश आउन लागेको भ्रम पर्छ ।
मानिसहरू धर्ममा आफ्नो परिचय देख्न थाल्छन् । समाजमा अन्य समुदायका मानिसप्रति सहानुभूति र सामीप्यभन्दा सतर्कता बढी हुन्छ । एकअर्कालाई आत्मीय मित्रवत् समूहभन्दा प्रतिस्पर्धी समूहका रूपमा बुझिन्छ । धर्म संरक्षणको नाममा जडसूत्रवाद र कट्टरता बढ्न सक्छ । धार्मिक भड्काव तथा द्वन्द्व निम्तिन सक्छ ।
कुनै खास विवाद नभए समाजबाट धार्मिक आस्था र भावना स्वतः हराउँछ । राजधानी नै त्यस्तो ठाउँ हो जहाबाँट हिन्दू धर्मको वकालत गर्ने दलले सबैभन्दा धेरै भोट पाउँछ अनि त्यहीँका मानिसहरू दशैं/तिहारभन्दा बढी हर्षोल्लाससाथ क्रिसमस र अंग्रेजी पात्रोको नयाँ वर्ष मनाउँछन् । तर नियोजित हिसाबले धर्मनिरपेक्षता घोषणा गरिएपछि मानिसहरू सशंकित भएका हुन् । पहिचान मेटिने सम्भावनाका कारण धार्मिक मान्यताको सघन अभ्यास र प्रचार गर्न मानिस लालयित हुँदैछन् । कुनै निर्णय नलिएको भए शायद केही दशकमा आफैं धार्मिक चेतना हराउँथ्यो होला, अब झन् सघन बन्दैछ ।
धर्मनिरपेक्षताको विषय नेपालमा दीर्घकालीन झगडाको बिउ रोप्न चाहनेहरूले ल्याएका हुन् । बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनःस्थापनासँगै २०४६ आसपास सामाजिक विग्रह निकै उच्च थियो । बिहेबारी, धर्मकर्म, जन्ती/मलामीमा समेत सहभागीहरूको राजनीतिक पार्टी मिले/नमिलेको हेरिन्थ्यो । राजनीतिक आस्था र दलीय सहभागिताका आधारमा कलह तथा भेदभाव गरिन्थ्यो । अहिले नागरिकलाई राजनीतिक आस्था सामान्य लाग्न थाल्यो । त्यसमा अनावश्यक लडार्इं/झगडाको स्थितिको अन्त्य भयो । तब समाजमा गलत चिन्तन र भड्काव ल्याउने अर्को पक्ष धर्मको नाममा आएको छ । नागरिकलाई विभाजित गर्ने एक सुनियोजित षडयन्त्र हो यो । हामी चाहिनेभन्दा बढी नै विभाजित हुँदैछौं । लाहोरमा फागु पूर्णिमामा बिदा दिइन्छ । अमेरिकाका पूर्वराष्ट्रपति ओबामाले भाइटीका लगाए । विदेशस्थित नियोगका मानिसहरूले विजयादशमीको टीका लगाएका छन् । बेलायती पूर्वप्रधानमन्त्री टेरिजा मेले शिवको मन्दिरमा हिन्दू धर्मोचित पोशाकसहित पूजा गरेको समाचार बाहिरिए । हाम्रैमा पनि आफुलाई हिन्दु भन्नेहरू वुद्घ पुर्णिमा अनि क्रिसमस पनि उत्तिकै धुमधाम रूपमा मनाउँछन् । तर क्रिसमस मनाउने चाहिँ दशैं तिहारको कटाक्ष गर्नेमा व्यस्त छौं । धर्मको नाममा उच्च कट्टर बन्दैछौं । सोच नै त्यस्तो हैन, तर सुनियोजित षड्यन्त्रका रूपमा कतैबाट फसाइँदैछ र हामी फस्दैछौं ।
सांस्कृतिक परिवर्तन सहजै सम्भव छैन, कानूनमा लेखेर मात्र हुँदैन । मन्दिरभित्र सुँगुर पसाउनेहरू अहिले भैंसीपूजा गर्छन् । संस्कृतिको हुलहुज्जत गर्नेहरू स्वयं दशैं मनाउँछन् । बुर्जुवा शिक्षा भन्दै जनताका छोराछोरीलाई विद्यालयबाटै बन्दूक बोक्न पठाएकाहरूले आप्mना छोराछोरीलाई दूतावासमा भनसुन गरिकन विदेशका राम्रा विश्वविद्यालयहरूमा अध्ययन गराउँछन् । धर्म मनोवैज्ञानिक विषय हो जसमा जबर्जस्त परिवर्तन सम्भव थिएन र भएन ।
धर्म कुनै उपलिब्धको मापक हैन । धर्म विशेषलाई राज्यले प्राथमिकतामा पारेको छैन । संस्कृतलाई केही समय संरक्षण गरेको पनि आर्यजनको प्राचीन भाषा भएर हैन । पूर्र्वीय तटमा ज्ञानका उच्च दर्शनहरू तत्कालीन समयमा संस्कृतमा लेखिएका थिए । बौद्ध दर्शनसँग सम्बन्धित पाली भाषामा लेखिएका कुराहरूलाई पनि राज्यबाट उत्तिकै संरक्षण प्रदान गरिएको छ । जर्मनीमा संसारका सबैभन्दा धेरै संस्कृत विश्वविद्यालयहरू भएको मानिन्छ । प्राचीन दार्शनिक कौटिल्यको तत्कालीन अर्थशास्त्र संस्कृत भाषामा लेखिएको थियो । प्राचीन पाश्चात्य दर्शनका आधार ज्ञान सम्वन्धि पुस्तकहरू हिबु्र, ल्याटिन तथा ग्रीक भाषामा लेखिएका देखिन्छन् । त्यसलाई पश्चिमा संसारले उत्तिकै संरक्षण गरेको छ । कमजोरी केही भए पनि अभिभावकत्व कहिल्यै विनाश गर्नुहुन्न । राज्यले केही भाषाहरूमा गरेका लगानी धर्मको हिसाबले नभई त्यसको धरातलको हिसाबले भएको हो । त्यसलाई हामीले गलत व्याख्या गर्दै सामाजिक विग्रह अनि इतिहासको विनाशका लागि प्रयोग गर्दैछौं ।
विश्वका कतिपय समुदाय नेपालका गौरवहरूमाथि नियोजित आक्रमण चाहन्छन् । भारत बुद्घमाथि आक्रमण गर्छ, युरोप धर्म र अमेरिका जातलाई लिएर कलह रोप्दैछन् । फरक प्रयासको एउटै आशय चाहिँ यस देशलाई उनीहरूको परीक्षण प्रयोगशाला बनाउने हो । युरोपका अधिकांश देशहरूमा स्थायी प्रकारको बस्ती थिएन, घुमन्ते/फिरन्ते प्रथा थियो । विभिन्न ठाउँबाट विभिन्न समूहका मानिस आएर बसे । तर नेपाल लामो समय स्थायी बसोबास भएको ठाउँ हो । त्यसको आफ्नो एउटा मुख्य धर्म, संस्कृति, परम्परा अनि जीवन दर्शन स्वाभाविक हुन्छ ।
नेपाल एक मात्र हिन्दूराष्ट्र हुँदा विश्वभरका हिन्दूहरूको चासो बढेको थियो । पहिले पनि धर्ममा कट्टर हुने र अरूप्रति अनादर देखाउने सोच कसैमा थिएन र अभ्यास पनि भएन । तर आवश्यक भन्दा बढी सहजीकरणले कहिलेकाहिँ शंका जन्माउँछ । चाहिनेभन्दा बढी सतर्कताले झन सन्त्रास ल्याउँछ । रोग नै नलागेको मानिसलाई उपचार गर्न खोजियो भने चिकित्सकमा गलत हिसाबले पैसा कमाउने स्वार्थ छ कि भन्ने शंका जन्मन्छ ।
अरूका लागि विभाजित कि आफ्ना लागि एकाकार हुने, एकपटक फेरि सघन र स्वच्छ बहस चल्नुपर्छ ।
डिसेम्बर पहिलो साता एनसेलको माउ कम्पनी आजियाटाले आफ्नो रेनोल्ड होल्डिङ्स यूकेको शतप्रतिशत स्वामित्व गैरआवासीय नेपाली सतिशलाल आचार्यको कम्पनी स्पेक्ट्रलाइट यूकेलाई बेच्न गरेको सम्झौताबारे समाचार बाहिरिएको झन्डै ३ हप्...
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
सामान्यतः मानव समाजको आजसम्मको इतिहास जनयुद्धको इतिहास हो भन्दा फरक पर्दैन । किनकि, समयका प्रत्येक खण्डमा चाहे ती स्पाटाहरू होउन् या चार्टिष्टियन, सिलेसियाली होउन् या कम्युनाडोहरू अनि वोल्सेभिक–भियतकङ्&ndash...
रूढिवादी र पछौटे समाजले सधैँभरि अवतारको प्रतीक्षा गर्दछ । प्रतीक्षा गर्नेले आफू केही पनि कर्म गर्दैन र उसलाई पौरखमा त्यति विश्वास पनि हुँदैन । सामान्यतया व्यक्तिगत जीवनमा भाग्य र सामाजिक जीवनमा अवतारको प्रत...
कसैले आएर सत्य भनेको के हो ? भनेर सोध्यो भने हामी अलमलिन्छौँ । कसैले केही भनौँला कसैले केही । अझ कसैले त सत्य भनेको सत्य नै हो भन्न पनि बेर लगाउन्नौँ । तर सत्य त्यो मात्र होइन । सत्य भनेको हामी आफैँ हौँ । सत्य...