धनगढी – प्राकृतिक तालतलैया तथा वन क्षेत्रको संरक्षण तथा भोगाधिकारमा कानूनतः अन्योलता सिर्जना भएपछि कैलालीको एक प्राकृतिक तालमा एकै पटक ३ वटा ताला लगाइएको घटना सार्वजनिक भएको छ ।

भोगााधिकारको विवाद सिर्जना भएपछि जिल्लाको कैलारी गाउँपालिका–९ स्थित कोइलहुवा तालमा ३ वटा ताला लगाइएको हो । वर्षौदेखि तालको पानी खेत सिँचाइ र माछापालन हुँदै आएपनि स्थानीय विभिन्न पक्षले हालै तालाबन्दी गरेका हुन् ।

जिल्लाको दोस्रो ठूलो एवं प्रमुख पर्यटकीय क्षेत्रको रुपमा समेत रहेको सो तालमा स्थानीय कोइलही ताल संरक्षण सम्वद्र्धन समिति, स्थानीय भलमन्सा (गाउँ प्रमुख)हरूको कुलो सिँचाइ समिति र तालमा डुंगा सञ्चालनको ठेक्का पाएका ठेकेदार महेश सापकोटाले तालाबन्दी गरेका थिए ।

प्रचलित वन ऐन २०४९ को दफा ४३ अनुसार समुदायिक वन उपभोक्ता समूह अविच्छिन्न उत्तराधिकारवाला एक स्वशासित र संगठित संस्थाको रुपमा परिभाषित गरिएको छ । सोही ऐन अनुसार तालको भोगाधिकार तथा क्षेत्राधिकार वनसँग सम्बन्धित निकायको हुन जान्छ ।

नेपालको संविधानले वन क्षेत्रलाई संघ, प्रदेश र स्थानीय तहको साझा अधिकारको सूचीभित्र समावेश गरेको छ । जुनकारण प्राकृतिक सम्पदाको स्वामित्व तथा भोगाधिकारमा स्थानीय तहले पनि दाबी गर्दै आएका हुन् ।

गाउँपालिकाको वडा नम्बर ९ को कार्यालयको सिफारिसपछि कैलारी गाउँपालिकाले डुंगा सञ्चालनको लागि पर्यटन व्यवसायी महेश सापकोटालाई ठेक्का दिएको थियो । गाउँपालिकाले टेण्डर दिएपछि समितिलगायत स्थानीय सरोकारवाला विरोधमा उत्रिए । समितिका साथै स्थानीय भलमन्साको कुलो सिँचाइ समितिले आफूहरू पहिलैदेखि संरक्षण तथा सम्वद्र्धन गर्दै आएको र तालको पानी खेत सिँचाइमा प्रयोग गर्दै आएकाले डुंगा सञ्चालनसमेत गर्न पाउनुपर्ने भन्दै तालाबन्दी गरे । 

उता गाउँपालिकाबाट डुंगा सञ्चालनको ठेक्का पाएपनि डुंगा सञ्चालन गर्न नपाएको भन्दै ठेकेदारले पनि तालाबन्दी गरे । 

तालमा ३ पक्षले तालाबन्दी गरेपछि हाल भोगााधिकारको समस्या उत्पन्न भएको छ । तर स्थानीयको कात्तिक १६ गतेको भेलाले सबै ताला तोड्दै कोइलही ताल संरक्षण सम्वद्र्धन समितिमार्फत नै संरक्षण सम्वद्र्धन हुनुपर्ने माग अगाडि सारेका छन् ।

ताल क्षेत्रमा राष्ट्रपति चुरे तराई मधेश संरक्षण विकास समितिमार्फत निर्माण भएको दर्जनौं बढी भौतिक संरचना निर्माणपछि सोही स्थानीय समितिलाई नै हस्तान्तरण गरिएको छ ।

समितिका अनुगमन समिति सदस्य रामसमझ चौधरी भन्छन्, ‘यहाँका स्थानीय भलमन्साको अगुवाइमा पहिलैदेखि सिँचाइको लागि प्रयोग हुँदै आएको थियो । पहिले पर्यटन प्रवद्र्धन गर्नेतर्फ कसैको ध्यान थिएन । जब सिँचाइसँगै माछापालनको सम्भावना देखियो । सँगै पर्यटनको सम्भावना देखिन थालियो । तब मात्रै बाह्य पक्षको ध्यान तानियो । स्थानीयले कोइलही ताल संरक्षण सम्वद्र्धन समिति गरी काम गर्दै आएका छन् । त्यसैको विधान कार्ययोजना अनुसार हालसम्म धेरै भौतिक संरचना निर्माण तथा विकासको काम भएको छ तर स्थानीयलाई बेवास्ता गर्दै बाह्यलाई ठेक्का दिने कार्य कदापी स्वीकार्य छैन ।’

उनले ताल क्षेत्र स्थानीय कोइलही सामुदायिक वन कोइलही र कोइलाहा सामुदायिक सामरचौराको क्षेत्रभित्र परेपनि केही पक्षले आफ्नो स्वार्थपूर्ति गर्न स्थानीयसँग विना सल्लाह टेण्डर आह्वान गराएको आरोप लगाए । आह्वान गरिएको टेन्डर कुनै हालतमा मान्न तयार नभएको र आफूहरूको नै संरक्षण सम्वद्र्धन तथा भोगाधिकार हुनुपर्ने दाबी गरे ।

समितिकी सदस्य रतनदेवी तरामी मगरले आफूहरू पहिलेदेखि तालको पानी उपयोग गर्दै आएको र हाल पनि यसको संरक्षण र सम्वद्र्धन गर्न पाउनुपर्ने बताइन् । समितिका अध्यक्ष डबलबहादुर तरामी मगरले प्राकृतिक स्रोतसाधनमा स्थानीय जनताको अग्राधिकार हुनुपर्ने बताउँदै तालको संरक्षण तथा सम्वद्र्धन पहिलैदेखि गर्दै आएको र भाबी दिनमा गर्न पाउनुपर्नेमा जोड दिए ।  

७२ हेक्टर क्षेत्रफलमा फैलिएको तालको पानी कैलारी गाउँपालिका–६ को लम्बीफाँटा र वनकट्टा र वडा नम्बर ९ को कोइलही, गदरिया, जमुनीपुर क्षेत्रको करीब १ सयभन्दा बढी हेक्टर क्षेत्रफल जमिनमा सिँचाइ हुँदै आएको छ ।

गाउँपालिका–९ का वडाध्यक्ष खेमराज चौधरीले तालबाट संकलन हुने आम्दानी दुरुपयोग नहोस् तथा सही ठाउँमा खर्च होस् भन्ने उद्देश्यले टेन्डरको लागि गाउँपालिकालाई सिफारिस गरेको र गाउँपालिकाबाट टेन्डर आह्वान भएको बताए तर तालमा भएको तालाबन्दी तथा विवादबारे आफूलाई पूर्ण जानकारी नभएपनि स्थानीयले गरेको निर्णय स्वीकार्य रहेको अध्यक्ष चौधरीले बताए ।

पछिल्लो समय प्राकृतिक सम्पम्दाको क्षेत्राधिकार तथा भोगाधिकारमा कानूनी रुपमै समस्या भएपछि कोइलही ताल मात्रै होइन, जिल्लाका अधिकांश तालतलैयाको भोगाधिकारमा समस्या सिर्जना भएको छ । कतै दोहोरो ठेक्का समेत भएको छ । कैलालीमा करीब २ सय वटा प्राकृतिक तालतलैया रहेका छन् ।

तालमा मेला

कोइलही तालको संरक्षण, सम्वद्र्धनसँगै प्रचारप्रसार हुन थालेपछि हाल तालमा पर्यटक ओइरिन थालेका छन् । तालमा दैनिक १ हजारदेखि ५ हजारको हाराहारीमा पर्यटक आउने गरेको जनाइएको छ । पर्यटकको संख्यामा वृद्धि हुँदै गएपछि व्यावसायिक सम्भावना बढेको छ । चहलपहल बढेपछि वरिपरि स–साना खाजाघर, होटल समेत खुल्न थालेका छन् । सँगै तालको व्यवस्थापकीय चुनौती पनि थपिएको छ ।

ताल सुदूरपश्चिम प्रदेशको राजधानी धनगढीदेखि करीब ४७ किलोमिटर पूर्व र पूर्वपश्चिम राजमार्गको राजीपुरबाट झण्डै १२ किलोमिटर दक्षिणमा छ । ३ वर्ष पहिलेसम्म ताल आफ्नै प्राकृतिक संरचनामा थियो ।

संरक्षण र सम्वद्र्धनको कमीले दिनप्रति दिन कुरुप हुँदै गएको थियो । राष्ट्रपति चुरे तराई मधेश संरक्षण विकास समितिद्वारा कोइलही ताल संरक्षण, विकास तथा व्यवस्थापन कार्यक्रम लागू भएपछि तालको मुहार फेरिएको छ ।

विभिन्न भौतिक संरचना निर्माणको जिम्मा लिएको नेपाली सेनाले २ वर्षको अवधिमा मूल गेट, मन्दिर, चिल्ड्रेन पार्क, पिकनिक स्पट, भ्यू टावर, पूल, बाटो, ड्याम, सिमेन्ट बस्ने कुर्सी, खानेपानी, शौचालय, प्रतिक्षालय लगायत विभिन्न भौतिक संरचना निर्माण गरेको छ भने तालमा सयर गर्न डुंगा सञ्चालन गरिएको छ ।