कात्तिक ३०, २०८०
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
ज्येष्ठ नागरिक मुलुकका अमूल्य निधि हुन् । अंग्रेजीमा ‘ओल्ड ईज गोल्ड’ पनि भनिन्छ अर्थात् पाका मानिस सुन सरह हुन्छन् । संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९९१ अक्टोबर १ देखि इन्टरनेसनल डे अफ ओल्डर पर्सन्स (अन्तर्राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक दिवस) को आरम्भ गरेको छ ।
नेपालले सन् १९९६ देखि यो दिवस मनाउन थालेको हो । यो वर्ष हामीले २९ औं दिवस मनायौं । यो वर्षको नारा द जर्नी टू एज ईक्वालिटी (उमेर विभेदको अन्त्य गरौं) रहेको छ । यसर्थ यसका लगि विशेष अतिरिक्त बजेट र कार्यक्रमको घोषणा गर्नुपर्छ । नेपालमा ज्येष्ठ नागरिक पुजिन्छन् भनी विश्वलाई देखाउनुपर्छ ।
विश्वमा ६० वर्षमाथिको जनसंख्या १३ प्रतिशत छ भने नेपालमा करीब ३० लाख ज्येष्ठ नागरिक अर्थात् ८.२६ प्रतिशत जनसंख्या रहेको छ । यो जनसंख्या बढ्दो छ, जसको कारण हामीले दीर्घकालीन सोच सहितको अल्पकालीन, मध्यकालीन र दीर्घकालीन योजना तर्जुमा गर्न ढिला गर्नु हुँदैन ।
नेपालको संविधानको धारा ४१ मा ज्येष्ठ नागरिकको हकको व्यवस्था छ । संविधानमा लेखिएको छ – ज्येष्ठ नागरिकलाई राज्यबाट विशेष संरक्षण तथा सामाजिक सुरक्षाको हक हुनेछ । नेपालमा ज्येष्ठ नागरिक ऐन २०६३ जारी भएको छ । यसर्थ संविधानको मौलिक हकको भावना समेट्ने यस ऐनमा समसामयिक संशोधनको बोध भएको छ ।
नेपालमा २०५१ सालमा मनमोहन अधिकारी प्रधानमन्त्री हुँदा ज्येष्ठ नागरिकलाई मासिक १ सयबाट भत्ता आरम्भ भएको हो । सो बखत ज्येष्ठ नागरिकको उमेर ७५ वर्ष तोकिएको थियो । हाल भत्ता पाउने उमेर ७० वर्ष तोकिएको छ । यो भत्ता रकम मासिक तीन हजार पुगेको छ तर नेपालको कानून अनुसार ६० वर्षपछि ज्येष्ठ नागरिक मानिन्छ । यसर्थ ६० वर्षदेखि ७० वर्षको उमेर समूहलाई भत्ता दिन नसकेपनि अन्य सुविधा दिने गरी परिचयपत्र जारी गर्न दबाब परिरहेको छ । वर्तमान सरकारले ज्येष्ठ नागरिक भत्ता ५ हजार रुपैयाँ पुर्याउने प्रतिबद्धता व्यक्त गरेको छ । यसर्थ हालको ३ हजार रुपैयाँ भत्तामा स्थानीय सरकारलाई २ हजार रुपैयाँ थपेर दिने भन्ने एउटा विकल्प हुन सक्छ । दोस्रो विकल्पमा प्रदेश सरकार र स्थानीय सरकारले १/१ हजार रुपैयाँका दरले थप गर्न पनि सक्छन् । तेस्रो विकल्प भनेको चालू आर्थिक वर्षको अन्तिम ३ महिना अर्थात् २०७७ वैशाख १ गतेदेखि खर्च नभई बचत हुने रकमबाट भत्ता वृद्धि गरेर ५ हजार रुपैयाँका दरले दिन सकिन्छ । यस कुरामा सरकारले सकारात्मक सोच लिनुपर्छ ।
हामीले हाम्रो धर्म र संस्कृतिप्रति गर्व गरेपनि यथार्थमा ज्येष्ठ नागरिकप्रति उचित सम्बोधन गर्न सकेका छैनौं । यसर्थ स्कूल र कलेजको पाठ्यसामग्रीमा बुढेसकाल जिउने कला र उनीहरूप्रति गर्नुपर्ने सम्मानको विषय समावेश गर्नुपर्छ । छोराछोरीको मासिक कमाइको आमाबुवाको आग्रह अनुसार १० देखि २५ प्रतिशत आमाबुवाले पाउने कानून निर्माण हुनुपर्छ । जुन पालिकाले आमाबुवालाई मासिक खर्च पुग्ने गरी सामाजिक सुरक्षा भत्ता दिन्छ, सो आमाबुवाको सम्पत्ति शेखपछि पालिकामा जाने कानून बनाउन सकिन्छ ।
केही पालिकाले परिचयपत्र वितरण गर्ने, केहीले यातायातमा सहुलियत दिने, कसैले सिरक, कसैले थर्मस, कसैले लौंरो बाँडेका छन्, यी प्रशंसनीय कार्य हुन् । यस्ता सुविधा सामाजिक परिवर्तनका माध्यमबाट प्रदान गर्न सकिने गरी कानून र व्यवहारमा सुधार गर्न जरुरी छ ।
प्रत्येक अस्पतालमा ज्येष्ठ नागरिकको उपचारको विज्ञ चिकित्सक, उपकरण, वार्ड र बेडको व्यवस्था गर्नुपर्छ । यसरी हामीले जेरियार्टिक वार्ड खडा गर्न ढिला गर्नु हुँदैन । यस विषयमा विज्ञ चिकित्सक उत्पादन गर्न छात्रवृत्ति दिन जरुरी छ । मुलुकमा कम्तिमा एउटा ज्येष्ठ नागरिककै लागि छुट्टै अस्पताल निर्माण गर्नुपर्छ । केही पालिकाले निःशुल्क ‘होल बडी’ जाँच गरिदिने, कसैले चस्मा वितरण गर्ने, कसैले स्वास्थ्य शिविर सञ्चालन गर्ने गरेका छन् । यी सेवा आवश्यक परेका बखत सरल ढंगले हासिल हुने प्रबन्ध हुनुपर्छ । नेपाल सरकारले ७५ वर्षमाथि उमेर समूहका मुटु रोगी विपन्न भएमा निःशुल्क अपरेसन गरिदिने व्यवस्था गरेको छ । यो उमेर ७० वर्षमा झार्ने र सबै उपचारमा ज्येष्ठ नागरिकलाई सरकारी र सामुदायिक अस्पतालमा निःशुल्क र निजी अस्पतालमा कम्तिमा ५० प्रतिशत छुटमा सेवा पाउने व्यवस्था गर्नुपर्छ ।
बस, ट्याक्सी, हवाई जहाज लगायतमा ज्येष्ठ नागरिकलाई कम्तिमा ५० प्रतिशत छुट दिने र निश्चित सिट छुट्याउने व्यवस्था गर्नुपर्छ । हाल सार्वजनिक सवारीसाधनमा ज्येष्ठ नागरिकलाई छुट र सुविधा दिने सम्बन्धी कार्यविधि २०७० जारी भइ बसमा २ सिट छुट्याउने र ५० प्रतिशत भाडामा छुट दिने व्यवस्था छ । यसका लागि पेन्सनपट्टा, मतदाता परिचयपत्र वा जुनसुकै परिचयपत्र देखाएपनि सुविधा पाउने प्रबन्ध गर्नुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिक र विद्यार्थीलाई छुट दिएवापत नेपाल सरकारले भाडाका मोटरलाई बिलबूक नविकरण विशेष छुट दिएको छ । यसको प्रभावकारी ढंगले अनुगमन गरी सबैले निर्वाधरुपमा यो सुविधा पाएको सुनिश्चित गर्नुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकले आफ्नो प्रयोजनका लागि मोटर किन्दा राजस्वमा केही छुट दिनुपर्छ र पछि निजको नामबाट अर्कोको नाममा नामसारी गर्दा भने छुट दिइरहनु पर्दैन । हाल यो सुविधा विदेशी कुटनीतिज्ञलाई प्रदान गरिएको छ ।
ज्येष्ठ नागरिकलाई कर छुटको प्याकेज घोषणा गर्नुपर्छ । जसअनुसार घरजग्गा खरिद लगायतमा छुट दिनुपर्छ । कुनै कम्पनीले अपार्टमेण्ट निर्माण गर्दा कम्तिमा १० प्रतिशत घर वा फ्ल्याट करीब २५ प्रतिशत छुटमा ज्येष्ठ नागरिकलाई दिने गरी क्रस सब्सिडीको प्रबन्ध गर्नुपर्छ । सरकारले योगदानमा आधारित स्वास्थ्य बीमाका लागि ज्येष्ठ नागरिकको प्रिमियम सरकारले नै तिरिदिने व्यवस्था छ । यो बीमा रकम १ लाखबाट बढाइ १० लाख रुपैयाँ पुर्याउनुपर्छ । जुनसुकै ठाउँमा ज्येष्ठ नागरिकको छुट्टै लाइनको व्यवस्था हुनुपर्छ । मूल कुरा हाम्रा मुलुकका ज्येष्ठ नागरिकका सुविधा अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड अनुसारको हुनुपर्छ ।
सबै ७ वटै प्रदेश र सबै ७५३ पालिकाले वृद्धाश्रम निर्माण गरी निःशुल्क सञ्चालन गर्नुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिक मिलन केन्द्र, ज्येष्ठ नागरिक चौतारो वा ज्येष्ठ नागरिक आरोग्य आश्रम तयार गरी निःशुल्करुपमा सञ्चालनमा ल्याउनुपर्छ । सामाजिक उत्तरदायित्व (करपोरेट रेस्पोन्सबिलिटी) अन्तर्गत निजी क्षेत्र, गैरसरकारी क्षेत्र र दातृ निकायले पनि ज्येष्ठ नागरिकको हितका क्षेत्रमा लगानी गर्नुपर्छ । यसमा राज्यले स्पष्ट्र र अनिवार्य योगदान गर्नुपर्ने नीति ल्याउनुपर्छ ।
ज्येष्ठ नागरिकले पनि आफूलाई अपडेट राख्नुपर्छ । यसका लागि बिहान बेलुकी २/२ घण्टा लेखपढ गर्ने प्रबन्ध गर्नुपर्छ । कुनै ज्येष्ठ नागरिकले पीएचडी वा एमफील गर्छु भनेमा छात्रवृत्तिको प्रबन्ध गर्नुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकले कुनै स्कूल वा कलेजमा प्राध्यापनको ईच्छा जाहेर गरेमा प्रतिसेसन न्यूनतम पारिश्रमिक दिने कोषको प्रबन्ध गर्नुपर्छ ।
सबै ज्येष्ठ नागरिकलाई आप्mनै खुट्टामा उभिन सक्ने तुल्याउनुपर्छ । यसका लागि कुनै ज्येष्ठ नागरिक आफैंले सञ्चालन गर्ने व्यवसाय भए आयकरमा ५० प्रतिशत छुट दिनुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकलाई स्वावलम्बनका लागि प्राईम लोकेसनमा व्यापारिक कारोबार गर्न छुट दिनुपर्छ । महिला उद्यमशील कोष, युवा स्वरोजगार कोषजस्तै ज्येष्ठ नागरिकलाई बिउ पूँजी दिने गरी च्यालेन्ज फन्ड खडा गर्नुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकद्वारा लिखित पुस्तक साझा प्रकाशन वा एकेडेमीले मुद्रित गरिदिनुपर्छ । पेन्सनवाला ज्येष्ठ नागरिकलाई निश्चित उमेरपछि पेन्सनमा २५ प्रतिशत रकम थपेर दिनुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकको आफ्नै आम्दानीको बैंकको बचत खातामा ५० प्रतिशत अतिरिक्त व्याज दिनुपर्छ ।
यसैगरी आफैंले कुनै व्यवसाय गर्ने गरी १० लाख रुपैयाँसम्मको श्रण लिएमा ३ प्रतिशतसम्म व्याज लाग्ने प्रबन्ध गर्नुपर्छ । सो परियोजनाको बीमा गरी प्रिमियममा सरकारले अनुदान दिनुपर्छ । राष्ट्रपति महिला उत्थान कार्यक्रमझै उपराष्ट्रपति ज्येष्ठ नागरिक उत्थान कार्यक्रम घोषणा गरी यसको अभिभावकत्व उपराष्ट्रपतिलाई दिन सकिन्छ ।
हाल राष्ट्रिय योजना आयोगले पन्ध्रौं योजनाको आधारपत्र निर्माण गरेको छ । यसमा सुरक्षित, समावेशी, पहुँचयोग्य, हरित तथा सार्वजनिक खुल्ला ठाउँमा ज्येष्ठ नागरिकको पहुँच सर्वसुलभ तुल्याउने कुरा लेखिएको छ, जुन ठीक छ । सरकारले ज्येष्ठ नागरिकको संरक्षण, स्याहारसुसार र सुरक्षा गर्न वृद्धाश्रम, दिवा सेवा केन्द्र, यातायातमा सुविधा, औषधोपचार तथा सामाजिक सुरक्षा भत्ता दिइआएको कुरा पनि आधारपत्रमा लेखिएको छ । यो कुरा पनि ठीक हो तर पर्याप्त भने छैन । ज्येष्ठ नागरिकको जीवन सहज, सुरक्षित र सम्मानित हुनुपर्ने सरकारको मान्यता ठीक छ तर यी सबैको लागि कानूनी व्यवस्था गर्नुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकको सुविधा र सुरक्षा पर्याप्त छैन, उनीहरूको ज्ञान र सीप हस्तान्तरण गर्न सकिएको छैन, असक्तको सेवा गर्न सकिएको छैन, विभिन्न रोगको उपचार गर्न सकिएको छैन भनी आधार पत्रले नै समस्याको पहिचान गरेकाले यसको निदानको उपायमा जानुपर्छ ।
प्रस्तावित योजनामा पारिवारिक र सामाजिक माध्यमबाट ज्येष्ठ नागरिकलाई सम्मान गर्ने भनिएको छ, यसमा कानून निर्माण नगरी, कडाइ नगरी लक्ष्यमा पुग्न कठीन छ । यसैगरी जोखिममा रहेकालाई सहायता गर्ने भनिएको छ, यसमा आर्थिक स्रोतको व्यवस्था नगरी समस्याको समाधान गर्न सकिन्न । यस अतिरिक्त ज्येष्ठ नागरिकको अनुभव युवा पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने सरकारी प्रस्ताव छ । यसको उत्तम तरिका भनेको ज्येष्ठ नागरिकलाई स्कूल र क्याम्पसको कक्षा कोठमा तथा सरकारी तालिम केन्द्रको सेसनमा पुर्याउनु नै हो । साथै योजनाको अवधारण पत्रमा ज्येष्ठ नागरिकलाई सहजता प्रदान गर्ने भनिएको छ । यसका लागि दिने छुट, सुविधाको एउटा प्याकेज नै तयार गरी घोषणा गर्नुपर्छ । सबैलाई हेक्का होस्, आगामी पन्ध्रौं योजनामा ज्येष्ठ नागरिकका विषयमा राम्ररी लेखिनुपर्छ र कार्यान्वयनमा खरो उत्रिनुपर्छ ।
अन्त्यमा, मुलुकभरका ज्येष्ठ नागरिकमध्ये उत्कृष्ट काम गर्ने, योगदान गर्ने कम्तिमा १० प्रतिभालाई बर्सेनि १० लाख रुपैयाँका दरले पुरस्कृत गर्ने गरी कोषको व्यवस्था गर्नुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकलाई निःशुल्क एम्बुलेन्स सेवा दिने र छुटमा एयर एम्बुलेन्स सेवा दिने प्रबन्ध गर्नुपर्छ । प्रत्येक पालिकाले कूल बजेटको कम्तिमा ५ प्रतिशत रकम अनिवार्यरुपमा ज्येष्ठ नागरिकको हितमा विनियोजन गर्ने प्रबन्ध मिलाउनुपर्छ । सामाजिक सुरक्षा भत्ता प्रदान गर्ने प्रयोजनका लागि ज्येष्ठ नागरिकलाई अन्य समूहसँग आबद्ध नगरी छुट्टै राख्नुपर्छ । यसो भएपछि आवश्यक परेका बखत ज्येष्ठ नागरिकलाई मात्रै सम्बोधन गर्न राज्यलाई सहजता हुनेछ ।
सबै ज्येष्ठ नागरिकलाई समानरुपमा मासिक भत्ता दिने होइन, पाकालाई बढी दिनुपर्छ । यसअनुसार ८० वर्ष माथिकालाई मासिक १० हजार रुपैयाँ, ९० वर्ष माथिकालाई २५ हजार रुपैयाँ र सो माथिकालाई मासिक ५० हजार रुपैयाँ दिनुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकलाई आवश्यक मल्टी भिटामिन र क्याल्सियम निःशुल्क वितरण गर्नुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकलाई मनोरञ्जन एवं शारीरिक योगा तथा व्यायाम गर्नका लागि उपकरण सहितको ज्येष्ठ नागरिक वाटिका वा पार्कको स्थापना गर्नुपर्छ । यी र यस्ता सुविधा बढाउँदै लैजानुपर्छ ।
हामी सबै एक दिन ज्येष्ठ नागरिक हुन्छौं भन्ने कुराको हेक्का गरी आ–आफ्नो क्षेत्रबाट मन, वचन र कर्मले ज्येष्ठ नागरिकको पक्षमा काम गर्न हामी सबैलाई सद्बुद्धि प्राप्त होस् भन्ने कामना !
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
गरिबको घरआँगन कसैलाई मन पर्दैन । गरिबको लुगाफाटो कसैलाई मन पर्दैन । गरिबले ठूला कुरा गरेको कसैलाई मन पर्दैन । गरिब नाचेको, गरिब हाँसेको कसैलाई मन पर्दैन । यतिखेर गरिबले लडेको जनयुद्ध दिवस पनि कसैलाई मन ...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
हामी १५औं अन्त्य गरेर १६औं योजनाको तयारीमा जाँदै छौं । दलका शीर्ष नेताबीच १६औं योजनाको विषयमा छलफल भएको छ । १५औं योजनाको असफलता र नमिलेका कुरालाई १६औं मा सुधार्छौं । हाम्रो गन्तव्य कहाँ हो भन्ने संविधानले ...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...
एक दिन काम विशेषले नयाँ सडकतिर गएको थिएँ, मोबाइल टिङटिङ गर्यो । हेरेँ पुराना मित्र जयदेव भट्टराई, सम्पादक मधुपर्क (हाल अवकाश प्राप्त) ले सम्झेका रहेछन् । हामी दुई लामो समयसम्म सँगै रह्यौँ, कहिले गोरखापत्र...