कात्तिक ८, २०८०
पहाडमा उखु पेलेर खुदो पकाउने समय पारेर मधेशको गर्मी छल्न राजेन्द्र काका (ठूलो भुँडी लागेकाले हामीले मोटे अंकल भन्थ्यौं) गुल्मीको पहाड घरमा आउँथे । चैत–वैशाखको समयमा कोलबाट पेल्दै गरेको उखुको रस, रसेट...
पौराणिक ज्ञानभण्डारमा लिङ्ग महापुराणको छुट्टै स्थान छ । ‘लिङ्गमेकादशं प्रोक्तम्’ अर्थात् यसै पुराणको १।२।३ मा उल्लेख भए अनुसार १८ वटा महापुराणमा यस पुराणको स्थान ११ औंमा पर्छ ।
‘लैङ्गं तु गुल्फकम्’ अर्थात् पद्पुराण स्वर्ग खण्ड ६२।५ का अनुसार यो पुराण पुराणपुरुषोत्तम भगवान्को अंगबिग्रहमा गोलीगाँठो मानिएको छ । गीताप्रेस गोरखपुरको पुराणकथांकमा यस पुराणको २ भाग रहेको उल्लेख छ ।
यस अनुसार पहिलो भागमा १०८ र दोस्रो भागमा ५५ गरी कूल १६३ अध्याय छन् । भागवतमा व्यासजीले यस पुराणको श्लोकसंख्या ११ हजार रहेको उल्लेख गरेका छन् तर गीताप्रेसको पुराणकथांकमा भने १२ हजार उल्लेख भएको पाइन्छ ।
लिङ्गपुराण शैवपुराण हो । यसको अर्थ यसले शिवजीको मात्र गुणगान गरेको छ भन्ने होइन । प्रसङ्ग अनुसार वैदिक सनातन धर्मावलम्बीहरूले मान्ने अन्य देवीदेवताले पनि यथावसर उत्तिकै चर्चा पाएका छन् । तथापि प्रधान देवता भने शिव नै मानिएका छन् ।
शैवसिद्धान्त र शैवदर्शन प्रतिपादन गर्ने यस पुराणको पहिलो भागमा लिङ्गोद्भव प्रसङ्ग, शिवपूजा पद्धति, शिवपूजा महात्म्य, शैवसिद्धान्त, शिवका विभिन्न अवतार, शैवपीठ, शिव सहस्रनाम, शिवाद्वैत सम्बन्धी विवेचन आदि विषय रहेका छन् ।
दोस्रो भागमा पाशुपतब्रत, शिवतत्व, दानधर्म, ज्ञानविज्ञान तथा योगाचार आदि विषयलाई प्रकाशित गर्ने प्रयास भएका छन् ।
पुराणहरूका नाम कतै वक्ताको नामका आधारमा, कतै श्रोताका नामका आधारमा र कतै पुराणमा वर्णित विषयवस्तुका आधारमा राखिएका छन् । तिनमा यो पुराण विषयवस्तुका आधारमा नामकरण भएको पुराण हो । वैदिक ग्रन्थहरूले भगवान् शिवलाई निराकार र साकार गरी २ किसिमले अथ्र्याउने काम गरेका छन् । यस अनुसार निराकार स्वरूपमा उनी परब्रह्म परमात्मा मानिएका छन् ।
गुणातीत अवस्थामा रहेकाले यसको रूप, रंग केही पनि हुँदैन । साकार स्वरूप पनि २ किसिमका रहेका छन् । तिनमा एक लिङ्गरूप र अर्को मूर्तिको रूपमा रहेका छन् । तिनै मूर्तिरूपलाई अर्धनारीश्वर पनि भनिन्छ ।
यद्यपि मूर्तिरूपमा उनलाई प्रायः पार्वतीको साथमा देखाइएको हुन्छ तर त्यो प्रतीक मात्र हो, यथार्थ होइन । शिवको अर्धनारी स्वरूपलाई सजिलोसँग बुझाउनका लागि पार्वतीको साथमा देखाउने काम भएको हो । वास्तवमा उनी हुन् अर्धनारीश्वर नै । अर्धनारीश्वर भनेको आधा अंग पुरुषको र आधा अंग नारीको भन्ने हो, जसले प्रकृति र पुरुषको प्रतिनिधित्व गरेको छ । यिनै अर्धनारीश्वरले सृष्टि, स्थिति र प्रलय सम्बन्धी कार्य व्यवस्थापनका काम गरेका हुन्छन् ।
लिङ्गपुराणले यिनै कुरालाई अथ्र्याउने, बुझाउने र बताउने काम गरेको छ । यसै अर्थमा यसलाई लिङ्गपुराण भनिएको हो ।
जहाँसम्म लिङ्ग भनेको के हो भन्ने कुरा छ त्यसको अर्थ भने निकै गहन रहेको पाइन्छ । पौराणिक ग्रन्थहरूमा आकाशलाई लिङ्ग र लिङ्ग घेर्ने योनी आकारको बाटुलो घेरालाई पृथ्वी भनिएको छ । सबै देवीदेवताको आलय र विलयको आधार भएकाले लिङ्ग भनिएको हो भन्ने उल्लेख भेटिन्छ ।
आकाशं लिङ्गमित्याहु पृथिवी तस्य पीठिका ।
आलयं सर्वदेवानां लयनाल्लिङ्गमुच्यते ।
तर यसको अर्थ त्यतिमा मात्र सीमित भने छैन । यसले अखिल विश्व ब्रह्माण्ड र त्यसभित्र हुने यावत गतिविधिलाई अथ्र्याउने काम गरेको छ । बनाउने पनि लिङ्ग हो, बनेको पनि लिङ्ग हो । खाने पनि लिङ्ग हो, खाइने पनि लिङ्ग हो । कर्ता पनि लिङ्ग हो, कर्म र क्रिया पनि लिङ्ग हो । सृष्टि कर्ता पनि लिङ्ग, सृष्टि पनि लिङ्ग, सृष्टिभित्रका गतिविधि पनि लिङ्ग । खगोल पनि लिङ्ग, भूगोल पनि लिङ्ग, खगोल र भूगोलभित्रका गतिविधि पनि लिङ्ग । ब्रह्माण्डमा ग्रह, नक्षेत्र, तारा लगायत समग्र आकाशादि पिण्डहरू छिपेर रहेका हुन्छन् । ब्रह्माण्डले समय अनुसार तिनलाई प्रकट गर्छ । त्यसैले ब्रह्माण्ड पनि लिङ्ग हो ।
हरेक वृक्षभित्र बीज पहिले नै रहेको हुन्छ । यद्यपि सतही रूपमा हेर्दा वृक्षभित्र बीज देखिँदैन तर समय आएपछि उसले आफूभित्रबाट बीज निकाल्ने काम गर्छ । त्यसैले वृक्ष पनि लिङ्ग हो । त्यसैगरी बीजभित्र वृक्षको अस्तित्व पनि रहेकै हुन्छ । यद्यपि यहाँ पनि बीजलाई फोरेर हेर्दा वृक्ष देखिँदैन । यसको अर्थ उसको भित्र वृक्ष छैन भन्ने होइन । वृक्ष, उसका हाँगा, लहरा, पात, फल, फूल सबै रहेकै हुन्छन् र समय आएपछि आफैं प्रकट हुन्छन् । त्यसैले बीज पनि लिङ्ग नै हो ।
ग्रह, नक्षेत्र आदि विशाल पिण्डदेखि सूक्ष्म परमाणुसम्ममा गणितको सूत्र अन्तरनिहित हुन्छ तर यसलाई हिसाब गरेर देखाउन कुनै चेतन तत्वको आवश्यकता पर्छ । यहाँ हिसाब गरेर देखाउने काम जुन चेतन तत्वले गरेको हुन्छ त्यो पनि लिङ्ग नै हो ।
पाणिनीय व्याकरणका नियम अनुसार गत्यर्थक र चित्रीकरणार्थक धातुबाट लिङ्ग शब्द बन्छ । यस अनुसार जसले यस विचित्र संसार रचना गरी उसलाई चेतन र गतिशील बनाउने काम गर्छन् र जो सोही संसारमा सदा अनुस्यूत भएर रहेका हुन्छन्, तिनै परब्रह्म स्वरूप परमात्मा नै लिङ्ग हो । ब्रह्माण्ड भनेकै लिङ्ग र लिङ्गीको समन्वय हो । व्यष्टिरूपमा भन्नुपर्दा हामी ब्रह्माण्डलाई लिङ्ग र त्यसलाई सञ्चालन गर्ने चेतन तत्वलाई लिङ्गी भन्न सक्छौं । अर्थात् लिङ्ग ब्रह्माण्ड, लिङ्गी ब्रह्म तर समष्टिरूपमा भन्नुपर्दा लिङ्गी र लिङ्ग अर्थात् ब्रह्म र ब्रह्माण्ड एउटै हुन् ।
यसलाई एउटा रुख र उसमा फल्ने फलसित तुलना गर्न सकिन्छ । जस्तो आँपको बोटमा फल्ने आँप नै हुन्छ । अम्बाको बोटले फलाउने पनि अम्बा नै हुन्छ । मान्छेले जन्माउने मान्छे नै हुन्छ घोडाले जन्माउने घोडा नै र हात्तीले जन्माउने हात्ती नै हुन्छ । ब्रह्म र ब्रह्माण्ड पनि त्यस्तै हो । ब्रह्माण्डको उत्पत्ति ब्रह्मबाट हुन्छ । त्यसैले ब्रह्माण्ड पनि ब्रह्म नै हो र छोराछोरीको शरीरमा बुवाआमाको अंश पनि रहे जस्तै ब्रह्माण्डभित्र ब्रह्म पनि रहेकै हुन्छन् । त्यसैले यी सबै ब्रह्म नै हुन्, जसलाई लिङ्ग शब्दले सम्बोधन गरेको छ, हुन्छ ।
पहाडमा उखु पेलेर खुदो पकाउने समय पारेर मधेशको गर्मी छल्न राजेन्द्र काका (ठूलो भुँडी लागेकाले हामीले मोटे अंकल भन्थ्यौं) गुल्मीको पहाड घरमा आउँथे । चैत–वैशाखको समयमा कोलबाट पेल्दै गरेको उखुको रस, रसेट...
गोपाललाई सानैदेखि धूमपानको लत बसेको थियो, शायद संगतको प्रभाव भनेको यही हुनुपर्छ । घरमा बाबुदाजुहरू हुक्का तान्थे । त्यति बेलाको चलन के भने सबैभन्दा सानोले तमाखु भर्नुपर्ने । त्यतिसम्म त ठीकै थियो, सल्काएर समे...
लोकान्तर डट्कमका स्तम्भकार कमल रिजालसहित २२ जना साहित्यकार तथा प्रतिभालाई नइ पुरस्कार प्रदान गरिएको छ । गोरखापत्रका पूर्वप्रधान सम्पादकसमेत रहेका साहित्यकार रिजाललाई संस्कृतिमा प्राज्ञिक योगदानका लागि ’नइ...
गोपी मैनाली कविहरूले केका लागि कविता लेख्छन् भन्नेमा मत्यैक्यता पाइँदैन । कोही आनन्दका लागि भन्छन्, त कोही उपयोगिताका लागि । अझ कोही त अभिव्यञ्जनाको अर्को उद्देश्य नै हुँदैन भन्ने गर्छन् । ...
दिवंगत साहित्यकार प्रकट पङ्गेनी (शिव) का प्रकाशन हुन बाँकी कृति गण्डकी प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले प्रकाशन गरिदिने भएको छ । प्रतिष्ठानका कुलपति सूर्य खड्का विखर्चीको अध्यक्षतामा बिहीबार बसेको बैठकले गजलकार ...
गजलकार एवं गीतकार प्रकट पंगेनी ‘शिव’को निधन भएको छ । जन्डिस र निमोनियाबाट गम्भीर बिरामी उनको पोखराको मणिपाल शिक्षण अस्पतालमा उपचारका क्रममा मंगलवार निधन भएको हो । स्वास्थ्यमा समस्या आएपछि पंगे...
नेपालको निजामती सेवा (समग्र प्रशासन) कम व्यावसायिक भएको आरोप लाग्दै आएको छ । कर्मचारीहरूमा बुझाइको स्तर सतही देखिन थालेको छ । सकारात्मक सोच पनि खस्किएको छ । प्रस्तुतिमा आत्मविश्वास होइन, हीनभावना देखिन थालेको ...
निरन्तर १८ वर्ष लामो कन्जरभेटिभ पार्टीको सरकारलाई विस्थापित गर्दै लेबर पार्टीका नेता टोनी ब्लेयर सन् १९९७ को मे २ मा बेलायतको प्रधानमन्त्री बन्न सफल भएका थिए । लेबर पार्टीका नेता जोन स्मिथको निधनपश्चात पार्टीको ...
जनता समाजवादी पार्टीमा आएको विभाजन पहिलो पनि होइन र अन्तिम पनि होइन । राजनीतिक दलमा आएको विभाजनको लामो शृङ्खला हेर्ने हो भने पनि यो न पहिलो हो, न अन्तिम । दुःखद् कुरा के भने राजनीतिक दल विभाजनको नयाँ कोर्...