काम, काम, काम ! परिवारलाई त समय नै छैन !! श्रीमतीजीको सदासर्वदा सिकायत  छ  तर ‘नो मनी नो टाइम’ कसरी हुन्छ यस्तो ! कि त खाली बस्नुपर्‍यो, कि त त पैसा आउनुपर्‍यो ।

हेर्दा सधैं व्यस्त तर सुको कमाइ छैन । कि घरमा सिरक ओढेर सुत्नुपर्‍यो, कि त पैसा आउनुपर्‍यो । हेर्दा सधैं व्यस्त छ तर अभाव नै अभाव छ, किन यस्तो ?

हामी कहाँ कुकुरका छाउरा गन्ने जस्तो, दौरा न सौराका खल्ती, घाँटी हेरेर हाड निल्नु, बाँदरका हातमा नरिवल, केटाकेटी आए मट्यांग्राको नाश, अल्छी जिब्रा मिठा च्युरा, आम्दानी न साम्दानी चढ्छ चाम्दानी, काम कुरो एकातिर कुम्लो बोकी ठिमीतिर, करायो करायो दक्षिणा हरायो, कौडी न सौडी भीरभीरै दौडी आदि उखान छन्, जसमा अर्थपूर्ण, उद्देश्यमूलक प्रयत्न, प्रयास, कार्य, कर्म, श्रम र मेहनतलाई जोड दिएको छ ।

मेहनत गर्नेले फल पाउँछ, मह काढ्नेले हात चाट्छ भनिन्छ । आखिर मेहनत केलाई भन्ने यसको परिभाषा अथाह छ, बुद्धिपूर्ण, विवेकपूर्ण, अर्थपूर्ण काम वा खाली पसिना बगाउने काम फरक छ ।

उल्टो बेढंगको काम हामी गर्छाैं, त्यसैले हामी गरीबीले पिसिएर मर्छौं । किनकि कामको ढंग नपुग्नाले मेहनतको अर्थ रहन्न । हामी केवल मेहनत–मेहनत भन्छौं, चलाखीपूर्ण मेहनत आजको युगको माग हो ।

नेपालमा त झन् आशिर्वाद, भनसुन, चाकडी, चाप्लुसी मिसाएर मेहनत गरेमा फलिफाप हुन्छ । ‘बेकामी नबस्नु केही न केही काममा व्यस्त रहनू, जीवनमा दुःख र अभाव हुन्न’ त्यही सुनेको अग्रजबाट तर काम छ पैसा छैन कसरी हुन्छ यस्तो ? यसको कारण के हो ? केलाउन मन लाग्छ ।

‘अरुको सम्पत्ति र सुकेको सालको पात काम लाग्दैन ।’ हामी काम गर्छाैं, अरुको सम्पत्ति बढ्छ तर आफ्नो कहिल्यै कल्याण हुँदैन । न त पगार बढ्छ, न त पदोन्नति आखिर कारण के छ ? किन मेहनत गर्दा पनि हुँदैन ? मेहनतबाहेक के छ रहस्य सफलताको ?

मेहनत गर्दा पनि परिणाम नआउने विषयमा व्यवस्थापनले ‘डु राइट थिङ्स् एण्ड डु थिङ्स् राइट’ भनेर व्याख्या गरेको छ । जसअनुसार सही कुराको छनोट गरेर मेहनत गर्ने या मेहनत गर्दा समस्याहरूलाई सही ढंगबाट पहिचान गरेर मिलाउनुपर्छ ।

नेपालमा ६६ प्रतिशत जनता कृषिमा संलग्न छन् तर एकतिहाइ कूल ग्रार्हस्थ उत्पादनमा योगदान छ । किसानको मेहनत र उत्पादनको अवस्थालाई किसानले आफूले उत्पादन गरेको अन्नपातले उनीहरूलाई ६ महिना खान पुग्दैन, तसर्थ किसान बर्सेनि पलायन हुँदैछन् । उनीहरूको श्रम मेहनतको प्रतिफल गैरकिसानले पाइरहेको अवस्था छ ।

विश्वको पानीको धनी देशमा पानीको अभावमा उब्जनी छैन । नदीको पानीलाई जमिनसम्म पुर्‍याएर सिँचाइ गरी उब्जनी बढाउने, आत्मनिर्भर बन्ने, खाद्यान्न निर्यात गर्ने विषय मौन छ । यी सबै कुरा उद्देश्यपूर्ण मेहनतको विषय हो ।

मेहनत र श्रमभन्दा पनि चातुर्य र होसियारीलाई महत्त्व दिएको उदाहरण धर्मशास्त्रमा पनि उल्लेख छ, जसअनुसार सुमेरु पर्वत घुम्न पठाइएका महादेवका २ पुत्र कुमार र गणेशमध्ये गणेशले शिव–पार्वतीको परिक्रमा र कुमारले पूरै सुमेरु पर्वत परिक्रमा गरेर पनि गणेशले जितेको उदाहरण छ । जसबाट के सन्देश मिल्छ भने मेहनतभन्दा पनि अर्थपूर्ण र परिणाममुखी मेहनत अपरिहार्य छ, जसबाट साँच्चै सफलता मिल्छ ।

विश्वका एकसे एक धनी व्यक्तिलाई सोधनी गर्दा सफलताको रहस्य निरन्तरता, लगनशीलता र मेहनत सुनिन्छ तर म मेहनत गर्छु, सदा काम गर्छु तर पनि किन सफल छैन ? कि मेरो सफलता ममा नभएर अरुमा निर्भर छ ? अरुले काम गरिदिँदा र नगरिदिँदा मेरो काम बन्ने र नबन्ने हुन्छ ?

एक जना आफन्तको विवाहमा सरिक हुन जाँदा चिकित्सक पेशामा संलग्न आफन्तले ‘किन तिमी गाउँमा आउँदैनौ’ भन्ने प्रश्नको उत्तरमा मेरो उत्तर थियो ‘फुर्सद हुन्न’ । उहाँको पुनः प्रश्न थियो ‘आफ्नै व्यवसाय हो’ । मैले ‘होइन जागिर हो’ भने । उहाँले भन्नुभयो, ‘त्यसो भए तिमीले जागिर खाएको होइन, तिमीलाई जागिरले खाएको हो ।’

यो प्रसङ्गले के अर्थ्याउँछ भने हामी मेहनत–मेहनत भनि जसरी दौडिरहेका छौं, त्यो अनर्थ छ । अर्थपूर्ण दौडधुपका लागि आफ्नो काम या जागिर, नाफा या पारिश्रमिकको बीचमा हिसाबकिताब या तुलना विश्लेषण गर्नुपर्छ ।

कसैको सफलता रहस्यमा श्रीमतीको वा कोही न कोही रोल मोडलको हात हुन्छ तर मेरो असफलताको पछाडि कसको हात छ त ? यो प्रश्न म आफैंलाई गर्छु तर उत्तर छैन । उत्तर आफैं खोज्ने प्रयास गर्छु । सफलता कि त अब्राहम लिङ्कन जस्तै सोह्रौंपटक प्रयास गर्दा मिल्छ या त भाग्य, प्रतिबद्धता र स्मार्ट आदतले सफल हुन सकिन्छ । 

विश्व प्रसिद्ध व्यक्तिहरूको जीवनशैलीको बारेमा अध्ययन गर्दा ७ वटा मिल्दाजुल्दा बानी देखिन्छन्, जसमा सबेरै उठ्ने, स्वस्थ्य रहने, शारीरिक अभ्यास गर्ने, घोत्लिएर सोच्ने, नित्य कर्ममा प्रतिबद्ध, अनुशासनको पालना र अध्ययनशील ।

तसर्थ मेहनत–मेहनत हामीले भन्दै आएको, गर्दै आएको फर्मुला साँच्चिकै परिवर्तन गर्ने बेला भएको छ । जसमा मेहनत होइन, कस्तो, कसरी, कहाँ, किन, केका लागि, कसका लागि, कहिले, कहाँ–कहाँ ? छुट्याउनु आवश्यक छ । हुन त हामी ‘समय से पहेले भाग्य से ज्यादा किसी को कोही नही मिलता’ भन्ने मान्यतामा विश्वास राख्छौं । अर्थात् प्रारब्ध ! जुन जन्मिँदै मानिसले लिएर आएको हुन्छ  यो कहावत वर्षाैंदेखि सुन्दै आएका छौं, त्यसमा अड्किएर प्रयत्न गर्न छाडेर सही समयको प्रतीक्षामा रहेका छौं । हाम्रो प्रतीक्षा अरुका लागि अवसर बनेको छ । हामी मूर्ख  बनेर सही समय कुर्दै समय बेकारमा खेर फालिरहेका छौं ।

काम गर्नका लागि खास समय, खास मूहुर्त भन्ने हुँदैन । हामी जुन बेला शुरू गर्छाैं, त्यही सही समय हो । यसमा शंका छैन । निल आर्मस्टङ, एडमन्ड हिलारी, मार्कोनि, ग्रामबेलले सही समय मूहुर्त पर्खेर बसेको भए आज हामीसँग न रेडियो हुन्थ्यो, न त टेलिफोन, न सगरमाथाको महिमा र अन्तरिक्षको ज्ञान । हामी ढुंगे युगमा नै हुन्थ्यौं ।

कोही भाग्य र मेहनत सँगसँगै जान्छ भन्छन् । कोही मेहनतले भाग्यलाई डोर्‍याउँछ तर कोही भाग्यले डोर्‍याएर मानिस परिश्रमी हुन्छ, सफल बन्छ, सबै भाग्यको खेल हो भन्छन् । आखिर मेहनत सबथोक हो भने भाग्य किन चाहियो त ?

तर केही मानिसलाई भाग्यले साथ दिएर बनेको उदाहरण हामी बाहिरबाट सर्सर्ती हेर्दा देख्छौं तर उसले भित्रभित्र गरेका अहोरात्र मेहनत, परिश्रम, यत्न, चुनौती र कठिनाइ हामीलाई ज्ञात हुँदैन । हामी केवल बाहिरको दृश्य देख्छौं । मेहनत विना कुनै सफलता सम्भव छैन । यदि कुनै सम्भव छ भने त्यो हाम्रो भ्रम हो या अज्ञानता जहाँ हामी विना मेहनत सफल भएको अगाडि बढेको भ्रम पालेर बसेका छौं ।

मार्टिन लुथर किङको भनाइमा ‘रुख बन्न नसके पनि झाडी, राजमार्ग नभए पनि गोरेटो, सूर्य नबने पनि तारा बन, सफलता र असफलताको कुनै आकार हुँदैन तसर्थ सक्दो मेहनत गर’ । बाइबलमा केवल कुराले गरीबीतर्फ लैजाने तर कडा परिश्रम र मेहनतले फल मिल्ने उल्लेख छ । सबै धर्मशास्त्रमा श्रम र मेहनतबारे बताइएको छ । कुरानका अनुसार ‘कडा मेहनत विना मानिसले कुनै चिज प्राप्त गर्न सक्दैन’ । हिन्दू शास्त्रमा कर्मलाई नै पूजा, साधना, प्रार्थना मानिन्छ ।

यी सबै कुराका पछाडि ‘फर्स्ट थिङ्स् फर्स्ट’को अवधारणालाई मूलमन्त्र मानेमा मेहनत, लगन र निरन्तरताका साथ भाग्यको आशिर्वाद रहन्छ नै । हरेक मेहनतका पछाडि ‘उद्देश्यपूर्ण प्रयासहरू’ हुनुपर्छ, ताकि ‘काउली रोपेर गोलभेडा फल्दैन’ यो ज्ञान जरुरी छ ।

एकजना मेरो परममित्रको अनुभवमा उद्देश्यमूलक कर्मका लागि सहज सञ्चार उपलब्धताबाट वञ्चित भई एकाग्रतामा जुट्नुपर्छ । 

अरुका लागि सहज र आफ्ना लागि हैरानीमा हामी बाँचिरहेका छौं । फेरि भन्छौं ‘भाग्यमा छैन, बल गरेर कहाँ हुन्छ ?’ तर भाग्य छ भनेर डोकोमा दूध दुहेमा अडिन्छ र ? मेहनत मात्रले पुग्दैन अर्थपूर्ण, एकाग्रपूर्ण, उद्देश्यपूर्ण कर्म हुनुपर्छ । यसैलाई पश्चिमाहरू ‘फर्स्ट थिङ फर्स्ट’ भन्छन् । हामी प्राथमिकता भनिरहन्छौं, भाषा अलग भए पनि अर्थ एउटै छ ।

मेहनतले मात्र पुग्दैन, आखिर अरु के चाहिन्छ त ? कुरा गम्भीर छ । यसमा केही विश्व प्रसिद्ध उद्योगी–व्यवसायीको भनाइ स्मरणीय छ । चिनियाँ धनाढ्य ज्याकमालाई तेलअभिव युनिभर्सिटीमा ‘तपाईं आफ्नो सन्तानलाई के बनाउन चाहनुहुन्छ ?’ भनेर सोध्दा जवाफमा उहाँले भन्नुभयो, ‘मेरो मार्गमा नआऊ, किनभने यो मार्ग कठिन र एकान्त छ । जहाँ सामाजिक जीवन छैन ।’ यसबाट के प्रस्ट हुन्छ कि सफलता सहज कुरा होइन, जसमा मेहनतले मात्र पुग्दैन, मेहनतको अतिरिक्त लगन, धैर्यता, एकाग्रता र लक्ष्य केन्द्रित प्राथमिकताको निर्धारण आवश्यक छ ।

संसारमा सबै देश र महादेशका मानिसहरू काममा व्यस्त छन् तथापि सफल, धनी र सुखी छैनन् । विश्वको अर्थतन्त्र झण्डै विश्वका २००० जना जति धनाढ्य व्यक्तिको हातमा छ ।

मेहनतले मात्र पुग्दैन, किनभने अवसर–चुनौती, फाइदा–बेफाइदा केलाउने, विश्लेषण गर्ने क्षमता जरुरी छ, जसले प्राथमिकता बनाउँछ र अर्थपूर्ण मेहनत गर्छ, ऊ सफल बन्छ । कोरोना महामारी हामी जस्ता गरीब देशका मानिसहरूका लागि भयानक मृत्यु बन्यो, जबकि यही महामारीमा विश्वका १० धनीहरूको सम्पत्ति दुगुना भएको कुरा गूगलमा उल्लेख छ ।

मेहनत र लगन सँगसँगै आउँछ तर अवसर र चुनौतीलाई बिर्सेर केवल मेहनतको सुगा रटाइलाई योगी नरहरीनाथले भनेझै ‘दूधभन्दा पानी महंगो’को उदाहरण मान्न सकिन्छ । हुन त स्कूलको पूरा अर्थ लगाउने हो भने व्यवस्थित शिक्षा सिक्नु, जान्नु र बुझ्नु समेत अर्थ लाग्छ, जसमा मेहनतलाई मात्र सीमित गरिन्न ।

हाम्रा विद्यालयमा मेहनत गर्न सिकाइन्छ तर मेहनतको साथमा चाहिने अन्य अत्यावश्यक अवयवहरू खुलाइन्न । मेहनत गर्दा समय, लागत र उद्देश्यमा ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ । सबैले मेहनत गरेको छु, सफल हुन्छु भन्ने गर्छन् तर सबै मेहनत गर्ने सफल छैनन् । सफलता र असफलताबारे समीक्षा गर्न कठिन छ तर अपरिहार्य छ ।

बौद्धिक मेहनत र शारीरिक मेहनतलाई आ–आफ्नै तरिकाले व्याख्या गरिन्छ । दिमाग चलाएर मेहनत गर्ने र शारीरिक श्रम गर्ने अर्थात् ब्लू कोलार र ह्वाइट कोलार इम्प्लोेइ गरी वर्गीकरण गरिन्छ । हेनरी फोर्डले काम र जीवनको सन्तुलन गर्ने धारणा शुरू गरेर कामको समय निर्धारण गरेका थिए । मेहनत, श्रम र कर्मले मात्र व्यक्तिको उद्धार नभई व्यवस्थापन सहितको उद्देश्य सहितको कार्यले सफलता मिल्छ । शारीरिक श्रम गर्नेको दाँजोमा बौद्धिक श्रम गर्नेको कमाइ अति धेरै छ । कुरा प्रस्ट छ – बौद्धिकहरू उद्देश्यपूर्ण श्रम गर्छन्, शारीरिक श्रम गर्नेहरू केवल श्रम मात्र गर्छन् । जहाँ उद्देश्यको भूमिका छैन, त्यहाँ परिणाम पनि छैन । यसरी मेहनत गर्ने मानिसहरू प्रतिफलबाट चुकेका छन् ।

मेहनत गर्ने रटान छाडेर कसरी कार्य गर्दा नतिजामुखी मेहनत गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा दिग्गज अनुभवी व्यक्तित्वका चिन्तन, सोच, कार्य, जीवनशैलीलाई अवलम्बन गरेर अधिक मेहनतबाट विना प्रतिफल बाँच्ने जीवनशैलीलाई सुधार्न सकिन्छ ।