विश्वव्यापी रूपमा जलवायु परिवर्तनका कारण वर्षाको ढाँचा पनि पूर्ण रूपमा परिवर्तन भइरहेको छ । वर्षाको चरित्रमा भएको परिवर्तनले संसारमा धेरै कुरालाई असर गरेको छ । यसले रूख र बोटबिरुवाको जीवनचक्रमा पनि असर गरेको छ । वैशाखमा एक्कासि भारी वर्षा भइरहेको छ । यसले वैशाखमा फुल्ने फूलमा असर पर्ने गरेको छ ।

यद्यपि यो परिवर्तन अप्रिलमा मात्र सीमित छैन । अन्य महिनामा हुने वर्षाको स्वरूप पनि पूरै परिवर्तन भएको छ । विश्वको तापक्रममा भएको वृद्धिका कारण वार्षिक वर्षा झनै तीव्र बन्दै गएको छ तर, अविरल हुने वर्षा एकाएक भारी वर्षाको रूपमा परिरहेको छ । यसको अर्थ वर्षाको तीव्रता पहिलेको तुलनामा बढे पनि लगातार वर्षाको सम्भावना भने घट्दै गएको हो ।

यसको प्रत्यक्ष असर रुख, बोटबिरुवा र बालीमा परेको छ । युनिभर्सिटी अफ मेरील्याण्डको नेतृत्वमा गरिएको एक अध्ययनमा यो जानकारी आएको हो, जसको नतिजा नेचर रिभ्युज अर्थ एण्ड एन्भाइरोमेन्टमा प्रकाशित भएको छ ।

अनुसन्धानका अनुसार पहिले नै धेरैजसो क्षेत्रमा अत्यधिक भारी वर्षा हुँदा वार्षिक आधाभन्दा बढी वर्षा मात्र १२ दिनमा हुन्छ । यसको मतलब वर्षको आधा पानी यी १२ दिनमा पर्छ । अन्वेषकहरूले यो संख्या अझै घट्न सक्ने अनुमान गरेका छन्, किनकि बढ्दो तापक्रमले वर्षा छोटो दिनमा बढी केन्द्रित हुने छ ।

यद्यपि भारी वर्षापछि लामो सुख्खाहरू पर्ने गरेको छ । यसले पश्चिम अमेरिकाजस्ता सुख्खा क्षेत्रहरूमा बोटबिरुवाहरूलाई फाइदा पुर्‍याउँछ, तर आर्द्र क्षेत्रहरूमा बिरुवाहरूमा दबाब बढाउँछ । अनुसन्धानकर्ताहरूले गरेको यो अध्ययन क्षेत्रीय प्रयोगहरू, उपग्रहहरूबाट प्राप्त डाटा, मोडेल सिमुलेशन र अघिल्लो अध्ययनहरूको विश्लेषणमा आधारित छ ।

अन्वेषकका अनुसार यी परिवर्तनहरूले बोटबिरुवामा कस्तो प्रभाव पार्छ त्यो पनि बिरुवाले पानीमा कस्तो प्रतिक्रिया दिन्छ भन्ने कुरामा भर पर्छ । सुख्खा ठाउँमा पाइने बिरुवाहरू भारी वर्षाको लागि विशेष रूपमा संवेदनशील हुन्छन् । यस्तो अवस्थामा अचानक वर्षाले फाइदा लिन सक्छ ।

यद्यपि एउटै इकोसिस्टम भित्रका बिरुवाहरूले पनि वर्षामा फरक प्रतिक्रिया दिन सक्छन् । यसको मतलब जलवायु परिवर्तनले सम्पूर्ण पारिस्थितिक प्रणालीमा बिरुवाहरूको संरचना र किस्महरूमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ ।

ठूलो अध्ययनसँग आवद्ध अन्वेषक एन्ड्रयु एफ फेल्डम्यानले प्रेस विज्ञप्तिमा वर्षभरि नै वर्षाको वृद्धिले बिरुवालाई खुसी बनाउने र थप वनस्पति फल्ने मौका दिएको जानकारी दिएका छन् । यद्यपि यदि बिरुवाहरूले वर्षामा परिवर्तनहरू देख्छन् भने, तिनीहरूले आफ्नो प्रकाश संश्लेषण र वृद्धिलाई १० देखि ३० प्रतिशतसम्म अनुकूलन गर्न सक्छन् । उदाहरणको लागि हप्तामा तीनपटक हल्का बरसाती र एक पटक भारी वर्षाको अनुभव गर्नु, यद्यपि यसले वार्षिक वर्षामा कुनै असर गर्दैन, अझै पनि बोटबिरुवाहरूलाई असर गर्न सक्छ ।

जहाँ धेरै चिस्यान वा अत्यधिक खडेरी नभएको क्षेत्रमा यी परिवर्तनहरूका कारण बोटबिरुवाको क्षमता एक वर्षमा २५ प्रतिशतसम्म परिवर्तन हुन सक्छ ।
संसारभरका अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि बोटबिरुवाहरूले वर्षाको ढाँचा परिवर्तन गर्न फरक प्रतिक्रिया दिन्छन्, तिनीहरूको प्रकाश संश्लेषण, हरियाली र वृद्धिलाई असर गर्छ । लगातार वर्षा नहुँदा अचानक भारी वर्षाको सामना गर्दा ४२ प्रतिशत अवस्थामा बिरुवा राम्रोसँग बढ्न सकेनन् ।

३५ प्रतिशत केसमा सुधार देखिएको छ भने २३ प्रतिशत केसमा खासै परिवर्तन भएको छैन । फेल्डम्यानका अनुसार वर्षामा भएको यो परिवर्तन जलवायु परिवर्तनको एउटा पक्ष मात्र हो । यससँगै बिरुवाहरूले हावामा बढी कार्बनडाइअक्साइड र उच्च तापक्रमजस्ता अन्य परिवर्तनहरू पनि सामना गर्नुपर्नेछ ।

अन्वेषकहरूका अनुसार विश्व स्तरमा कार्बनको जमिन प्रवाहमा बोटबिरुवाले निकै महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यस्तो अवस्थामा यो बुझ्न महत्त्वपूर्ण छ कि बिरुवाहरूले दिनहुँ वर्षामा हुने परिवर्तनहरूमा कसरी प्रतिक्रिया दिन्छन्, किनभने यसले बालीहरूको उत्पादनलाई पनि असर गर्छ । यसले वायुमण्डलमा उत्सर्जित कार्बनलाई सीमित गर्न पनि प्रभाव पार्न सक्छ ।

जलवायु परिवर्तनले मनसुन र लामो वर्षालाई असर गरिरहेको कुरामा कुनै शंका छैन । तर, अर्को अध्ययनले बढ्दो तापक्रमले दैनिक वर्षामा पनि असर गरिरहेको देखाएको छ । 

अध्ययनले समयमै बढ्दो उत्सर्जनलाई नियन्त्रण गर्न नसके शताब्दीको अन्त्यसम्ममा विश्वको दुई तिहाइ (६५.६ प्रतिशत) अर्थात् करिब ५ अर्ब मानिस वर्षाको ढाँचामा आएको परिवर्तनबाट प्रभावित हुने देखाएको छ ।

वर्षाको ढाँचामा भएको यो परिवर्तनले कतिपय ठाउँमा वर्षाको मात्रा बढ्ने र अन्य ठाउँमा घट्ने छ । यसको मतलब यो हो कि यसबाट कुनै ठाउँमा बाढीजस्ता प्रकोपको जोखिम बढ्ने छ भने कुनै ठाउँमा खडेरीको अवस्था सिर्जना हुनेछ।

भारतसँग सम्बन्धित तथ्याङ्कलाई हेर्दा अध्ययनले उच्च उत्सर्जनको अवस्थामा शताब्दीको अन्त्यसम्ममा औसत वार्षिक वर्षा ३० प्रतिशतभन्दा बढीले बढ्न सक्ने अनुमान गरेको छ । यसले देशका १३० करोडभन्दा बढी मानिसहरूलाई असर गर्नेछ।

बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय (बीएचयू) का अन्वेषकहरूले गरेको अर्को अध्ययनले गंगा बेसिनको तल्लो क्षेत्रहरूमा कृषिलाई निकट भविष्यमा खडेरीले ग्रस्त पार्न सक्ने खुलासा गरेको छ । यसका लागि औसत वर्षामा आएको कमीलाई अनुसन्धानकर्ताहरूले जिम्मेवार ठहर गरेका छन् । निकट भविष्यमा यस क्षेत्रको औसत मासिक वर्षा प्रतिदिन ७ देखि ११ मिलिमिटरले घट्न सक्ने अनुसन्धानले देखाएको छ ।

विगत ११३ वर्षको तथ्याङ्कको अध्ययनले यस अवधिमा पश्चिमी भारतमा मनसुन वर्षामा बृद्धि भए पनि उत्तर–पूर्वी भारतमा यस अवधिमा वर्षामा उल्लेख्य कमी आएको देखाएको छ।

के तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ किन यस्तो भइरहेको छ ? चर्को खडेरी भएको क्षेत्रमा अचानक भारी वर्षा हुन्छ, जसले गर्दा बाढी आउँछ । चिन्ताको कुरा के छ भने यस्ता परिवर्तन कुनै एक ठाउँमा मात्र सीमित नभई विश्वका विभिन्न ठाउँमा यस्ता घटना बारम्बार बाहिर आइरहेका छन् ।

वैज्ञानिकहरूका अनुसार जलवायु परिवर्तन यसको लागि जिम्मेवार छ, जसका कारण मौसमको ढाँचा द्रुत गतिमा परिवर्तन भइरहेको छ । मौसम यति अस्तव्यस्त बन्दै गएको छ कि भविष्यवाणी गर्न पनि गाह्रो भैरहेको छ ।

यो ध्यान दिन लायक छ कि हालका वर्षहरूमा त्यहाँ धेरै उदाहरणहरू छन् जब मौसम अचानक गम्भीर खडेरीबाट भारी र सम्भावित खतरनाक वर्षामा परिवर्तन भएको छ । उदाहरणका लागि सन् २०२२ को डिसेम्बरमा अमेरिकाको क्यालिफोर्नियाले यति ठूलो खडेरीको सामना गरिरहेको थियो कि त्यहाँ विगत १,००० वर्षमा पनि नदेखेको थियो । तर एकाएक मौसम बदली भयो र वर्षाका कारण परिस्थिति द्रुत रूपमा परिवर्तन हुन थाल्यो । जसका कारण जनवरी,  फेब्रुअरी र मार्च २०२३ मा क्यालिफोर्नियामा रेकर्ड बाढी आएको थियो ।

यो उदाहरण एउटा खतराको घण्टीभन्दा कम छैन । जसले बारम्बार जलवायु परिवर्तनले विश्वलाई कसरी हावी गरिरहेको छ भनेर औंल्याउँछ । यस्तो अवस्थामा यदि सही समयमा यसबाट बच्ने उपायहरू अवलम्बन गरिएन भने मानवताले रुख, बोटबिरुवा र बालीका साथै अन्य धेरै रूपहरूमा यसको ठूलो मूल्य चुकाउनु पर्ने हुन्छ । डाउन टु अर्थबाट

प्रस्तुति: विनोद देवकोटा