बदलिँदो विश्वसँगै नेपाल पनि बदलिँदै गएको कुरालाई कसैले अस्वीकार गर्न सक्दैन । नेपालको भूगोल प्रायः उस्तै भएपनि (यद्यपि यो पनि परिवर्तनकै क्रमबाट गुज्रिरहेको हुन्छ नै) यहाँ राजनीतिक प्रयोग र परिवर्तनका एकपछि अर्को शृंखलाहरू देखा परे । तर आमनेपाली जनसमुदायका विभिन्न तह र तप्काको अवस्था, आधार र आवश्यकतालाई मद्देनजर गरेर हेर्ने र नेपाली समाजको चरित्र, चिन्तन र व्यवहारलाई वस्तुगत आधारमा गम्भीर रूपमा केलाउने हो भने अहिले पनि त्योे परिवर्तनले गुणात्मक फड्को मार्न सकेको र नयाँ वस्तुगत अवस्था सिर्जना गर्न सकेको स्थिति विकसित भएको छैन । 

राजनीतिक अग्रगमन र प्रतिगमनको लुकामारी वा टक्करको रूपमा अहिले पनि नेपाली समाज मात्रात्मक परिवर्तनकै चरणबाट गुज्रिरहेको छ । यसप्रकार नेपाली समाजको चरित्र अहिले पनि संरचनात्मक रूपमा मूलतः पुरातन नै छ । पछिल्लो सबैभन्दा उच्च मानिएको परिवर्तन अर्थात् नेपालबाट राजतन्त्रको अन्त्यपछि पनि नेपाली समाजमा उठेका अन्तर्विरोध र उत्पन्न भएका विभिन्न तह र तप्काका मागहरूलाई हेर्ने र विश्लेषण गर्ने हो भने पनि यो कुरा (मात्रात्मक परिवर्तनको कुरा) एकदमै प्रस्ट हुन्छ ।

मूलतः हाम्रो देश अहिले पनि अर्धसामन्ती र अर्ध एवं नवऔपनिवेशिक अवस्थाकै परिधिभित्र रुमल्लिएको छ । यो कुरालाई कतिपयले अस्वीकार गर्दछन् र पुरानो नवीकृत शोषणलाई ‘कार्पेटमुनि फोहोर लुकाएर कोठा सफा भएको’ स्वाङ गरेजस्तै किसिमले ‘अर्धसामन्ती’ र ‘अर्ध या नवऔपनिवेशिक’ भन्नेहरूलाई ‘जडसूत्रवादी’को कल्की भिराउने गर्दछन् । यथार्थ वस्तुगत अवस्थालाई हेर्दा अद्यापि नेपाली समाज मात्रात्मक परिवर्तनको चरणबाट गुणात्मक किसिमले अघि बढ्ने आधार र अधिरचना तयार भइसकेको छैन र त्यसो नहुञ्जेल मनोगत रूपमा चाहेर पनि हाम्रो समाज अगाडि बढ्नसक्ने अवस्था विकसित हुँदैन । 

त्यसैले नयाँ नेपाल वा नयाँ शक्तिको उदयको खोजी गर्दा यस महत्त्वपूर्ण कुरालाई मूलभूत रूपमा हेर्नु र विश्लेषण गरेर निष्कर्ष निकाल्नुपर्ने हुन्छ । केवल सतही र बाह्य प्रभावलाई मात्र हेर्ने र व्याख्या गर्ने गरियो भने नेपाली समाजको आजको वस्तुगत तथा आधारभूत यथार्थलाई अर्थ्याउन र यसले लिनपर्ने दिशा र गतिलाई पहिल्याउन सकिने छैन । यो वस्तुनिष्ठ र त्यसैले यथार्थ कुरा नै हो ।

यस आधारमा भन्नपर्दा नेपाली समाज अहिले पनि सामन्ती व्यवस्थाको भग्नावशेषकै बीचबाट परिचालित भइरहेको छ । यद्यपि सत्ताको केन्द्रबाट यतिबेला अनिवार्चित र वंशपरम्परागत राजतन्त्र विस्थापित भएको छ । सत्ताको उपरी ढाँचामा सक्रिय र क्रियाशील त्यो राजतन्त्रलाई फाल्नकै लागि पनि नेपाली जनताले २००७ साल २०४६ साल र २०६३ सालमा ठूलो जनआन्दोलनको सृष्टि गर्नुप¥यो । अनेकांै यातना, यन्त्रणा र संघर्षका बीचबाट अगाडि बढ्नुपर्‍यो । अहिले पनि त्यही राजतन्त्रको ध्वंसावशेषको बीचमा नेपाली समाज लडखडाइरहेको छ । यसले पूँजीवादी मूलबाटो पक्रिने आधार र आधेय अझै प्रस्ट रूपमा बनिसकेको छैन । त्यसका प्रारूपहरू बन्ने बनाउने क्रमबाट नेपाली समाज गुज्रिरहेको छ । हामीले अहिले बनाएको संविधानमा नेपाली जनताको संर्घषले ल्याएका परिवर्तनको जुन उपलब्धिहरूलाई संस्थागत गर्न खोजिएको छ र त्यसलाई नयाँ नेपालको संज्ञा दिन खोजिएको छ त्यसले पनि हामी सामाजिक परिवर्तनको कुन चरणमा रहेछौं र छौं भन्ने कुराको यथेष्ट पुष्टि गर्न मद्दत गर्दछ ।

निश्चय नै विश्वमा विज्ञान र प्रविधिको अभूतपूर्व विकासले (जुन पूँजीवादी विकासकै अपरिहार्य निरन्तरता हो) खासगरी सूचना प्रविधिको उच्चतम विकासले आजको विश्वलाई निकै साँघुरो बनाइदिएको छ । सूचनाको आदानप्रदानलाई अभूतपूर्व रूपमा परिवर्तन गरिदिएको छ । सारा संसारमा एकछिनमा सूचना प्रवाह गर्ने र हुनसक्ने आश्चर्यलाग्दो स्थिति सिर्जना गरिदिएको छ । यसले हिजोको सामाजिक संरचना र सम्बन्धलाई पनि ठूलो धक्का दिएको छ र परिवर्तनको तीव्रतालाई बढाउने बाटो बनाइदिएको छ । यति हुँदाहुदै पनि नेपाली समाजको चरित्र आधारभूत रूपमा पुरानै छ ।

जनसंख्याको वृद्धि, स्रोतसाधनहरूको असमान वितरणको स्थिति अनि तिनको उचित परिचालन र विकासको अभावमा हाम्रो ठूलो ऊर्जाशील युवा जनशक्ति रोजगारीको निमित्त विदेशिन बाध्य छ । त्यो युवा जनशक्तिले पठाएको रेमिट्यान्स (विप्रेषणले) नै मुलुकको बजेट धानिएको कुरा राज्य सञ्चालकहरूले नै सगर्व स्वीकार गरिरहेकै कुरा हो । पिछडिएको हाम्रो अर्थतन्त्रकै कारणले योजनाबद्ध विकासको ६० वर्ष पार गरिसक्दा पनि आज हामी विश्वका १० वटा निर्धनतम देशको श्रेणीमा दरिएका छौं र त्यसबाट विकासशील चरणमा कसरी पुग्ने भन्ने सतही र किताबी विचार विमर्श चलाइरहेका छौं । हाम्रो विकासको मूल मुद्दा के हो भन्ने कुरा नै अहिले पनि स्पष्ट छैन ।

कृषि अर्थतन्त्रमा मूलतः  आधारित हाम्रो अर्थतन्त्र परनिर्भर छ । कृषि क्षेत्रले देशको राष्ट्रिय श्रमको ६५ प्रतिशत खपत गर्दछ र राष्ट्रिय आमदानीमा ३५ प्रतिशत जति योगदान गर्दछ भनिरहेका छौं । यसले नै हाम्रो अवस्थाको असली तस्वीर के हो भन्ने दर्शाउँछ । प्रस्ट छ, जबसम्म वैज्ञानिक भूमिसुधार गरेर प्रतिइकाइ जमिनबाट अधिकतम उत्पादन लिने किसिमले जमीनमा उन्नत तरिकाले खेतीपाती गर्ने र उत्पादन बढाउने समुचित व्यवस्था गरिन्न, किसानको क्रयशक्तिलाई अभिवृद्धि गर्ने र त्यसले निरन्तरता पाउने समुचित प्रबन्ध हुँदैन तबसम्म देशमा राष्ट्रिय औद्योगिकीकरण गरिने आधारभूत परिवेशको पनि निर्माण हँुदैन । यसका लागि जुन विद्युत् ऊर्जाको अधिकतम आवश्यकता हुन्छ त्यसको आपूर्ति गर्ने ठोस आधार तयार गरिनु सर्वोपरि  आवश्यकता छ ।

विद्युत् ऊर्जाविना आजको कृषि, उद्योग, बन्द–व्यापार, स्वास्थ्य, शिक्षा, वन, वातावरण, सामाजिक क्षेत्र आदि कुनै क्षेत्रको पनि समुचित र निरन्तर विकासको परिकल्पनासम्म गर्न सकिन्न । हाम्रो सन्दर्भमा सुलभ र सस्तो, टिकाउ र भरपर्दो यस सम्बन्धमा जलस्रोत नै हो । तर अहिलेसम्म यसप्रति गम्भीर चिन्ता र चासो देखिन्न । छ भने पनि त्यो मूलतः कमिसनको खेलमा खोला बेच्ने निकृष्ट स्तरको खेल मात्र हुँदै आएको विडम्बनामै सीमित हुँदै आएको छ । 

अर्काेतिर, अहिलेसम्मको हाम्रो भयावह व्यापार घाटा, भयंकर प्रतिकूल भुक्तान सन्तुलन र थपिँदो ऋणमाथि ऋणको भार तथा ऋण तिर्न पनि ऋण नै लिनुपर्ने अवस्था जुन छ त्यसले हाम्रो डरलाग्दो परनिर्भरतालाई बढाएको मात्रै छैन, देशमा दलाल पूँजीवादी प्रवृत्ति र पद्धति र पराश्रित पूँजीवादलाई प्रश्रय दिएको छ । यसरी हामी एक किसिमको ‘भतुवा पूँजीवाद’ को विचलनकारी प्रवृत्तिको शिकार भइरहेका छौं । कतिपयले यसै स्थितिलाई नेपालमा पूँजीवादको विकास भइसकेको र अब ‘समाजवादी’ क्रान्तिको बाटो लाग्ने हो भनेर जनतालाई मनको लड्डु खुवाउने  बौद्धिक विलास पनि गर्न थालेका छन् । यो जनता अल्मल्याउने र यथास्थितिमा कुर्सीमा पुगेर मोजमस्ती गर्ने प्रपञ्चकै प्रतिकृति बाहेक अरू केही होइन र हुन पनि सक्तैन ।

वास्तवमा त्यसैले नयाँ शक्ति यो अवस्थालाई चिर्ने राष्ट्रिय वैकल्पिक कार्यक्रमका  आधारमा मात्र निर्माण हुन सक्तछ । कसैको लहडी स्वैरकल्पनाका आधारमा यस्तो शक्ति बन्ने कुरै होइन । जनताको पछौटेपना, गरीबी, अभाव, अशिक्षा, असुरक्षा र अनिश्चित भविष्यलाई भजाएर आफ्नो दुनो सोझ्याउने र राजनीतिक ‘उद्योग–व्यवसाय चलाउने’ हो भने कुरा बेग्लै हो । नेपाली समाजको अग्रगामी आर्थिक–सामाजिक रूपान्तरणको बाटो लाग्ने हो भने नेपाली जनता र राष्ट्रको व्यापक हितमा नेपाली स्रोतसाधनको अधिकतम सदुपयोग र सक्रिय परिचालन गर्नुका साथै बाह्य सहयोगलाई पनि नेपाली जनता र राष्ट्रको हितमा मात्र प्रयोग गर्ने आधार तयार गरिनु अत्यावश्यक छ ।

यसो नगरिकन सतही रूपमा जतिसुकै राम्रा कुरा फलाकेपनि त्यसले कुनै तात्त्विक फरक ल्याउन किमार्थ सक्तैन । नेपाल र नेपाली जनताको अस्तित्वमाथि नै गम्भीर प्रश्नचिह्न खडा हुने अस्वीकार्य र अमान्य स्थिति खडा गरिएको बेला त्यसबाट बेखबर भएर या त्यस सम्बन्धमा बुझ पचाएर जनतालाई समृद्धि र समुन्नतिको सपना देखाउनु फेरि पनि जनता र देशलाई धोका दिनु मात्रै ठहरिन पुग्दछ । विगतका अनुभवबाट सही शिक्षा लिएर वैकल्पिक, राजनीतिक, अर्थतान्त्रिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक संरचनाको प्रस्ट र सार्थक मार्गचित्र तय गरेर देश र जनताप्रति इमानदार तथा प्रतिबद्धताका साथ अग्रसर र भ्रष्टाचारमुक्त भएर अघि बढ्न सकेमा मात्र नयाँ शक्तिको निर्माण भएर जान्छ । देश र जनताको समस्या समाधानको सही बाटो नै यही हो ।