सुर्खेत – सुन्दा पत्यार नलाग्न पनि सक्छ । कर्णाली प्रदेशको बराहताल गाउँपालिकामा एउटा यस्तो विद्यालय छ, जुन विद्यालयमा अध्ययन गरेर पैसा तिर्न ऋण काढ्न पर्दैन । बरु विद्यालयमा अध्ययन गर्न आएका विद्यार्थीले सीप सिकेर फर्कंदा पैसा लिएर फर्कने गरेका छन् ।

सुर्खेतको बराहताल गाउँपालिकास्थित जनज्योति माध्यमिक विद्यालय बड्डिचौरमा पढिरहेका विद्यार्थीले एकातिर प्राविधिक सीप सिकिरहेका छन् भने अर्काेतिर पैसा कमाइरहेका छन् । वीरेन्द्रनगर–१५ गढीकी सीता राडीमगर जनज्योतिमै आइएस्सी एजीको अन्तिम वर्षमा अध्ययनरत छिन् । ३ वर्षको अवधिमा उनले किताबी ज्ञान मात्रै होइन, व्यावहारिक ज्ञान पनि सिकिन् ।

उनीसहित ४ जनाले प्रगति कृषि समूह गठन गरेका छन् । समूहमार्फत् ३ वर्षदेखि उनीहरू कृषि कर्ममा छन् । पढाई पूरा गरेपछि आफ्नै गाउँमा गएर कृषि व्यवसाय गर्ने तयारीमा छन् विद्यार्थीहरू । ‘जागिर भनेको ‘अर्काको पाउमा गएर गिर’ भन्नु हो । हामी त्यस्तो गर्दैनौं,’ लोकान्तरसँग कुरा गर्दै सीताले भनिन्, ‘घरको बाँझो जमिनलाई अब उर्वर बनाएर आत्मनिर्भरताको बाटोमा अघि बढ्छौं ।’

सीताको समूहमा बड्डीचौरकी डिलकुमारी डम्वरपाल, तनहुँकी ज्योति थापा र निशा गुरुङ छन् । ३ वर्षे कृषि जेटीए अध्ययनका लागि स्कूललाई १ लाख ८० हजार रुपैयाँ एकमुष्ट बुझाउनुपर्छ । ‘त्यो बाहेकको खर्च हामीले तरकारी र कुखुरा बेचेर जुटाउने गरेका छौं,’ निशा गुरुङले भनिन्, ‘पढ्दै, सिक्दै र आम्दानी गर्दै आएका छौं ।’

प्रगति कृषि समूहले वार्षिक १० हजार रुपैयाँ भाडामा जमिन लिएको छ । जमिनभरि तरकारी, खुर्सानी, विभिन्न जातका घाँस र नजिकैको घरमा कुखुरा फर्म छ । अहिले उनीहरूको परीक्षा चलिरहेकाले उनको कुखुरापालन कम भएको छ । हाल उनको फर्ममा ४८ वटा ब्रोइलर कुखुरा रहेका छन् । उनीहरूले २ वर्षको अवधिमा कुखुरा बेचेरै ५ लाख आम्दानी गरेको बताएका छन् ।

‘बड्डिचौरमा बस्दा कोठा भाडा, खाना र पकेट खर्च गरेर महिनामा १ जनाको खर्च १० हजार रुपैयाँ जति हुन्छ, यस्तो खर्चका लागि हामीले घर–परिवारको भर पर्नुपरेको छैन,’ ज्योति गुरुङले भनिन्, ‘सबै खर्च तरकारी खेती र कुखुरापालनको आम्दानीबाटै गर्दै आएका छौं ।’

वीरेन्द्रनगरका लक्ष्मण वली करीब १ वर्षअघि कृषि जेटीए अध्ययनका लागि बड्डीचौरको जनज्योति मावि पुगे । १८ महिने कृषि जेटीएका लागि स्कूल फी ५० हजार रुपैयाँ खर्च हुन्छ । प्राविधिक विषय भएकाले उनीसहितका ३ जनाले बिहानको अध्ययनलाई व्यवहारमा प्रयोग गर्ने निधो गरे । 

वलीले आफूसँगै अध्ययनरत विद्यापुरका तिलक सुवेदी र मनोज शाहीसँग मिलेर कृषि कर्म शुरू गरे । उनीहरूले अहिले त्यही कृषि फर्मबाट मासिक ५० हजार रुपैयाँ आम्दानी गर्दै आएका छन् । यति मात्रै होइन, उनीहरूले प्राक्टिकल समेत त्यही फर्ममा गर्दै आएका छन् ।

स्कूल नजिकैको जमिन भाडामा लिएर उनीहरूले च्याउ, तरकारी, माछापालन, बंगुरपालन र कुखुरापालन गर्दै आएका छन् । उनको बारीमा टमाटर, भण्टा, खुर्सानी, बोडी लटरम्म फलेका छन् । अध्याँरो कोठामा च्याउ खेती छ । नजिकैको पोखरीमा माछापालन गरिएको छ । पोखरीमाथि बंगुरको खोर छ ।

‘३ जनाले डेढ लाख र विद्यालयबाट ४० हजार रुपैयाँ ऋण लिएर शुरू गरेको व्यवसायले १ वर्षमै १० लाख रुपैयाँभन्दा बढी आम्दानी भयो,’ सञ्चालक वलीले भने, ‘पढाइ र पकेट खर्च मात्रै होइन, केही पैसा बचाएर घरमा पनि पठाउने गरेका छौं ।’ १८ महिने कृषि जेटीएको पढाइ सकिएपछि उनीहरू फुख्र्यौली थलो फर्कने उनीहरूको भनाई थियो । ‘शुरूमा आउँदा पढेर जागिर खाने सोच थियो, अब जागिर खाने होइन, अरुलाई जागिर दिने अठोट लिएका छौं,’ तिलक सुवेदीले भने, ‘गाउँको बाँझो जमिनको सदुपयोग गर्दै कृषि कर्ममा लाग्छौं ।’

जनज्योति माविले १८ महिने, २९ महिने र ३ वर्षे कृषि जेटीए पढाइरहेको छ । ३ वटै प्राविधिकतर्फ ३ सय १३ जना विद्यार्थी छन् । यीमध्ये ४० जना भूकम्प प्रभावित १४ जिल्लाका विद्यार्थी छन् । हाल विद्यालयमा देशका २६ जिल्लाबाट अध्ययन गर्न आएका विद्यार्थी छन् । ती मध्येकी एक हुन्, गोरखाको धावा शोभित पोखरेल ।

आइएस्सी एजी पहिलो वर्षमा अध्ययन गर्दै गरेका उनलाई पढाइका साथै व्यक्तिगत खर्च कसरी जुटाउने भन्ने चिन्ता छैन । पढाइका साथै व्यक्तिगत खर्च जुटाउनका लागि उनले च्याउ खेती र कुखुरापालन गरेका छन् । ‘व्यवसायका लागि विद्यालयले ऋण दिएको छ,’ पोखरेलले भने, ‘त्यसैबाट आम्दानी गरेर पढाइ र पकेट खर्च जुटाउने गरेका छौं ।’ 

भक्तपुरका निरञ्जन खत्रीले च्याउ र तरकारी खेती शुरू गरेका छन् । ‘हाम्रो विषय नै कृषि हो, कृषि पढेर मात्रै हुँदैन, त्यसलाई व्यवहारमा पनि उतार्नुपर्छ,’ उनले भने, ‘विद्यालयले जमिन र ऋण दिएको छ, हामीले आफूले पढेको विषयलाई व्यवहारमा लागू गर्नुका साथै आम्दानी पनि गरिरहेका छौं ।’ विद्यालयले ३ देखि ५ जनासम्मको समूह बनाएर कृषिकर्ममा लगाएको उनको भनाई छ ।

‘हाम्रो लक्ष्य विद्यार्थीलाई पढाइका साथै व्यावहारिक ज्ञान दिनु हो,’ विद्यालयका प्राचार्य नारायण सिग्देलले भने, ‘त्यसैका लागि प्राविधिक शिक्षा आर्जन गर्न आएका सबै विद्यार्थीलाई कृषि कर्ममा लगाएका छौं ।’ केही वर्षअघि विद्यालयले कृषि क्याम्पस स्थापनाका लागि बड्डीचौरमा महायज्ञ लगाएको थियो । सो महायज्ञमा स्थानीयले जमिनदेखि घरसम्म क्याम्पसका लागि दान गरेका थिए । विद्यालयले तिनै घर र जमिनलाई अहिले उपयोग गरिरहेको छ ।

प्राचार्य सिग्देलका अनुसार विद्यार्थीको छुट्टाछुट्टै समूह बनाएर विना ब्याजको ऋण दिने गरिएको छ । त्यस्तो ऋण विद्यार्थीले गरेको व्यवसायबाट तिर्नुपर्छ । उनले अहिलेसम्म १५ लाख रुपैयाँ विद्यार्थीका लागि ऋण लगानी गरिएको बताए । 

‘विद्यार्थीले जुन व्यवसाय गरिरहेका छन्, त्यसैबाट तिर्दै पनि आएका छन्,’ उनले भने, ‘विद्यालयले माछापालन, बंगुरपालन, मौरीपालन, बाख्रा, कुखुरापालन, तरकारी खेती, इँटा उद्योग सञ्चालन गरेको छ । ती सबैमा प्राविधिक शिक्षा अध्ययन गरिरहेका विद्यार्थीले काम गरिरहेका छन् ।’

विद्यालयको उद्देश्य विद्यार्थीले पढ्नका लागि लाग्ने स्कूल शूल्क र पकेट खर्चका लागि घर–परिवारको मुख ताक्न नपरोस् भन्ने रहेको उनले बताए । किताबी ज्ञान र प्रयोगात्मक सीपसँगै अध्ययनका लागि लाग्ने सम्पूर्ण खर्चका लागि आत्मनिर्भर होउन् भन्ने आफूहरूको चाहना रहेको उनले बताए ।