– रिता लम्साल/सुशील नेपाल

काठमाडौं – दशैंमा आमचासोको विषय बन्छ – अहिले र पहिलेको दशैं मनाउने तरिकामा रहेको भिन्नता । दशैं मनाउने तरिकामा आएको परिवर्तनबारे जानकारी लिन हाम्रो रोजाइमा परे, गत असोज ७ गते सय वर्ष पुगेका राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरे ।

आफ्ना रचनाबाट समाजलाई सधैं सचेत गराउने राष्ट्रकवि घिमिरेसँग पहिलेको दशैं र उनका बाल्यकालको अनुभव सुन्न चाहेका थियौं । ‘दशैंको विषयमा योभन्दा अघि ६ पटक कुरा गरिसके । कति पटक गर्नु ?’ उनले दिक्क मान्दै भने, ‘तपाईहरू घरमै आउनुभयो, छोटो कुरा गरौं, धेरै म बोल्दिनँ ।’ उमेरले शताब्दी नाघेका घिमिरे कान कम सुन्ने भएपनि बोलीमा तन्दुरुस्त थिए ।

‘दशैं आयो, खाउँला पिउँला, कहाँ पाउँला, चोरी ल्याउँला, धत्त पापी म त छुट्टै बसूँला,’ हातका आंैला भाँच्दै दशैंको लोकप्रिय युक्ति सुनाउँदै उनले कुराकानी शुरू गरे । 

अगाडि भने, ‘यसले के जनाउँछ भने पहिलाको हाम्रो समाजमा अहिलेको जस्तो सम्पन्नता, धनीपन थिएन । तर, चाडबाड भनेको चाडबाड हो । जसरी हुन्छ चाडपर्व त मनाउनुपर्छ भनेर कहाँ पाउँला भनिएको हो । अर्को चोरी ल्याउँला भनिएको छ । तर, समाजमा चोरेर ल्याउने कुरा चाहिँ गलत हो त्यसैले बुढापाकोले चाहिँ छुट्टै बसूँला भनेको छ ।’

कुराकानीमै उनले विदेशबाट भित्रिएको मदिराको प्रसङ्ग र विकृतिलाई जोडे । ‘अब अहिले २ अर्ब कि कतिको मदिराजन्य पदार्थ भित्रियोे भन्ने समाचार आजै हेरे । यति सानो देशमा यति धेरै मदिरा भित्र्याएर, तास र मदिरामा पैसा बगाएर, हामीले देश निर्माण कसरी गर्ने ?’ राष्ट्रकवि घिमिरेले चिन्ता मिश्रित प्रश्न गरे ।

‘देश निर्माणको निम्ति पैसा लगानी गर्नपर्छ, अनैतिक किसिमले उपार्जन गरेर खर्च नगर्न यो युक्तिले सन्देश दिएको हो,’ उनले थपे ।

विगतका दशैंको सम्झना घिमिरकै शब्दमा

पहिला–पहिला दशैं मनाउनको लागि फागुनदेखि नै घरमा खसीबोका पाल्न शुरू गरिन्थ्यो । बाख्राको पाठो ल्याएर पाल्ने र दशैंमा काट्ने गरिन्थ्यो । पहिला–पहिलाका मानिस दशैं मनाउन आत्मनिर्भर थिए । आफ्नो औकात अनुसार पहिलादेखि नै जोहो गरेर दशैं मनाउथें ।

दशैं हाम्री नेपालीको सबैभन्दा ठूलो चाड हो त्यसैले त बडादशैं भनिएको । दशैंमा परदेशमा रहेकाहरू पनि फर्किन्छन् । काठमाडौंमै रहेका सबै गाउँतिर फर्किसके ।

प्रकृतिले धुलोमैलो हटाएर सफा बनाउने यो समयमा हामी पनि घरआँगन सबै सफा गरौं र नयाँ लुगा लगाएर ठूला मान्छेको हातबाट टिका लगाऔं । दशैं हाम्रो संस्कृतिको एउटा अंग हो । हरेक संस्कृतिभित्र मानवीय भावना, भाइचारा, सानालाई आशिर्वाद, ठूलालाई सम्मान, दुःखीप्रति करुण, अपराधीप्रति क्षमा हुन्छ । नेपाली समाज सबै जातजाति एकैठाउँमा मिलेर बसेर गीत गाएर दशैं मनाउँछन् ।

चिउरा र पैसा पोल्टामा जम्मा गरिन्थ्यो 

बाल्यकालको दशैंमा राष्ट्रकवि घिमिरेलाई मामाघरमा निकै रमाइलो लाग्थ्यो । किनकि छोरा भएपनि मामाघरमा सबैले टिका, आशिर्वादसँगै दक्षिणा पनि दिन्थे । दशैंको टिका लगाउने बित्तिकै टिका लगाउँदा जम्मा भएको चिउरा र ५ पैसा दक्षिणा साथीलाई देखाउन उनी हतारिन्थे ।

‘केटाकेटीमा सानो चिजले पनि ठूलो हर्ष हुन्छ, चिउरा ! त्यतिबेला टिका लगाउँदा पोल्टामा कति चिउँरा जम्मा भयो, कति पैसा जम्मा भयो, साथीहरूलाई देखाउन हिँडिन्थ्यों,’ उनले मुस्कुराउँदै आफ्नो बाल्यकालको दशैं सम्झिए ।

साथीले राम्रो भनेपछि दशैंको मजा

पहिला–पहिला नयाँ कपडा लगाउनको लागि दशैं कुनुपर्ने अवस्था थियो । दशैंमा पाएको नयाँ लुगा दशैंका लागिभन्दा पनि साथीलाई देखाउनका लागि बढी महत्त्वपूर्ण लाग्थ्यो राष्ट्रकवि घिमिरेलाई । 

‘दशैंमा बुबाआमाले नयाँ लुगा हाल्दिन्थे । कहिलेकाहीँ दौरा मात्रै हुन्थ्यो, कहिलेकाही सुरुवाल पनि पाइन्थ्यो । दौरा मात्रै लाएर साथीलाई देखाउन दौडिन्थें,’ नयाँ लुगा लगाएर साथीलाई देखाएका पलहरू स्मरण गर्दै उनले भने, ‘साथीले ‘ए... हे.. नयाँ नाना लाएछ’ नभनेसम्म खुशी लाग्दैन्थ्यो । साथीले त्यति भनिदिएपछि बल्ल फुरुङ्ग हुँदै देखाउन दौडिन्थे । त्यतिबेला खुशी सानै भएपनि हर्ष चाहिँ ठूलो थियो ।’

पिङ खेल्दा ओठले रुखको पात ल्याउन सक्नु बहादुरी

दशैंको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष हो पिङ । दशैंमा एक पटक धर्ती छोड्नुपर्छ भन्ने मान्यता समेत रहेको छ । दशैंमा नियमित कामबाट बिदा लिएर घरमै रहेका हुन्छौं । पिङले शारीरिक व्यायायको आवश्यकतालाई पनि पूरा गर्छ । पिङ हाल्ने र खेल्ने चलन गाउँघरमा अझै पनि रहेको छ । तर, पुराना–पुराना किसिमका पिङ अहिलेका पुस्ताले देख्न नै मुस्किल हुन थालेको छ ।

‘गाउँका मान्छे जम्मा भएर पिङ खेलिथ्यो, पिङ मच्चाउँदा चररर हुई ... भन्दै रुखको हाँगाको पात ओठले च्यापेर ल्याउन सक्यो भने बहादुर भइन्थ्यो । मैले पनि ओठले पात च्यापेर कति ल्याए, ल्याए । सबै दंग पर्थे,’ बाल्यकालको दशैं सम्झँदा उनको मुहार हर्षित भयो ।

घिमिरेले उठाएनन् चङ्गा

राष्ट्रकवि घिमिरेले दशैंमा चङ्गा उडाउने चलन पछि भित्रिएको बताए । ‘चङ्गा उडाउने चलन हाम्रो पालामा थाहै थिएन, त्यो पछि आएको चलन हो, मैले उडाइन,’ उनले भने, ‘पछि भित्रिएको भएपनि त्यो कलात्मक कुरा हो । यसरी उडाउनु राम्रो कुरा हो ।’

अहिलेको दशैंमा मदिराको विकृति बढी

राष्ट्रकवि घिमिरे अहिलेको दशैंमा विकृति धेरै भएको बताउँछन् । ‘पहिलाको दशैंमा सबै राम्रा कुरा हुन्थें, तर अहिलेको दशैंमा विकृति धेरै बढेको छ,’ उनले भने, ‘नचाहिँदो किसिमले २ अर्बको मदिराजन्य पदार्थ नेपाल भित्रिएको छ, दशैंमा मात्रै । दशैंमा विकृति बढ्यो ।’