पूर्व दिशा फुर्रर खुल्नासाथ काल्चौरा (कालो चरा बिहानै कराउँछ) चिरचिर गर्‍यो । ‘ओई काले उठ् आज डाँडा कटाउनै पर्छ गोठ । सकेसम्म पुछार भेडिखर्कको खानीमा पुर्‍याउनुपर्छ । त्यहाँ खनेल (खानी खन्ने) मध्ये चनराम थापासँग चिनजान छ । नून होला । खुकुरी र आँसी (हँसिया) पनि जप्नुछ । टिकुरे कामीले आरण पनि राखेको होला,’ बिहानदेखि साँझसम्मको योजना सुनाउनुभयो बाजेले ।

बाजेको कुरा सबै सुनें । आँखा खुले पो ! बाजेको सपना बिग्रिएपछि सबै पूर्खाको कथा सुन्दा निदाउन पाइएन । गाँजा–भाङ्गोको कथा पनि सुनियो । उठें अब ।

३ दिने सुत्केरी भेडीहरूसहित २ वटा भोटे कुकुर र बाजे अघि लाग्नुभयो । पाका गोठाला अगाडि न लागेसम्म भेडाको बथान हिँड्दैनन् । सुईसुई औंलाले सिठी बजाउँदै, हौ..हौ गर्दै भेडा फकाउनुभयो बाजेले । ओहो ? हजार भेडाको लस्कर । ... भ्या... भ्या गरेको आवाज । कुकुरको वनै थर्किने ग्वाङ्गग्वाङ्ग आवाज । पारी देउरालीमा थान धजा र बुकी फूल चढाउनुभयो बाजेले । देउरालीको चिल्लो ढुंगालाई आधा मिनेट जति समाई आँखा चिम्लेर रातिको सपना नलागोस् भनेर फेरि ढोग्नुभयो क्यारे ।

देउराली कट्दा भदौरे घाम त्यस्तै पञ्चासेको धुरी सीधातिर पुगेको थियो । चारै दिशातिर पहराले घेरिएको । पारी रातो पहरा । ठूलो चौर । चौरभरी स्याउलाले बारेका गोठ ।

‘एर्ईई गर्दै’ कुर्लनु भयो बाजे । पारी रातो पहराको तलबाट ‘को होे... ?’ भनेर जवाफ आयो । वारिपारि पहरामा ठोक्किएको आवाज ३ पटक गुञ्जियो । ‘को हौ, को हौ ... ।’

‘बुकीबाट पाक गोठाला आयो ... !’, बाजेले जवाफ फर्काउनुभयो । तामाको धाउ निकाल्न छिनाको ठ्याइँठ्याइँ आवाज बिस्तारै सुनिन थाल्यो । यता छिना र हँसिया, गल, बाँउसो (कोदालो) चप्दै गरेका टिकुरे कामीले फलाम पिटेको आवाज त कडै थियो । 

‘हम ... हम’, टिकुरेले फलाम पिट्दा लगाएको बलको आवाज एक किसिमले म्युजिक जस्तो सुनिन्थ्यो । वैशाख १५ गते औलबाट लेक पसेका बाजे र म । ५ महिनापछि बल्ल २०/२५ जना मान्छेसँग भेट भयो खानीमा । खानी खन्ने खनेलीहरूले अन्न, नून माघसम्म पुग्ने गरी बोकेर आएका रहेछन् । खानी खन्ने खनेलहरू माघे संक्रान्तिमा तमसुक फेर्न र तामा, फलाम औल झार्ने गरी योजना बनाउने भएकाले । सोहीअनुसार रासन पानीको व्यवस्था गर्थे ।

चौरमा भारी बिसाउनुभयो बाजेले । अब भेडाको हुल देउरालीदेखि तल झर्न थाले । चौर वरिपरि कान्लामा प्याँउली र बिले झार झपक्क थिए ।

भेडाका एक हुल आएर प्याँउली र बिले झारमा लपक्कै लागेर चर्न थाले । खोल्साका झ्याउँकिरी कराउन शुरू गर्‍यो । त्यहीबेला एकाएक भेडा फुर्लुकफुर्लुक ढल्न थाले । मुखबाट फिज छोड्दै भ्या ... भ्या ... गरेर छट्पटाउन थाले । १० मिनेटको बीचमा ६० वटा भेडा चौरमा लडे । ‘थुइँक्क, रातिको सपना आजै लाग्यो,’ छट्पटाएको भेडातिर धारे हात लगाउँदै बाजे एकदम अत्तालिनुभयो । 

खनेलका नाइके चनराम कछाड माथि सारेर हर्दुला (भेडाको ऊनबाट बुनेको कोट) कुममा राखेर आए । ‘ओ सम्धी ? के भयो ?’ चनरामले सोधे ।

‘भेडा त सबै मर्ने भए सम्धी,’ बाजेले निराश हुँदै भन्नुभयो । (उनताकादेखि छोरी लेउदेउ नभए पनि सम्धी नाताबाट साथीको नाता जोड्ने चलन थियो । यद्यपि अहिलेसम्म त्यो साइनो लगाउने चलन कायमै छ ।) चनरामले भने, ‘न आत्तिनुस् ओक्टो (औषधि) छ ।’ 

‘प्याउँली र बिले झारमा पँधेरो (हरियो किरा) हुन्छ । त्यसको फिँज खाएपछि गाई/भैंसी त मात्छन्,’ चनरामले बाजेलाई सम्झाए । मैले छट्पटाउँदै गरेको भेडा गणना गर्न लागें ।

त्यहीबेला चनरामले भन्नुभयो, ‘यता आउ कान्छा । उ त्यो गाँजाको हाँगा एकमुठा लिएर आउ ।’ 

ओहो ! यो बेलासम्म मलाई गाँजाको बोटलाई बाजेले चिनाउनु भएको थिएन । अचानक चनरामले गाँजाको बोट चिनाउँदै हाँगा लाछ्न लगाएपछि म उत्साहित भएँ । भर्खर फूल खेल्दै गरेको गाँजाका हाँगा लिएर आएँ । अघिल्लो दिन आफू सञ्चो भएको र बाजेले सुत्नका लागि चिलिममा तानेको धुँवाको झल्को आयो मलाई ।

ठूला पात फ्याँक्न लगाउनु भयो चनरामले । साना पात र फूल खेल्दै गरेका चोप सहितको गाँजाको मुठालाई ठूलो ढुंगामा पिस्न लगाउनुभयो चनरामले । त्यसमा टिमुर पनि मिसाउनु भन्नुभयो । मैले ढुंगामा बेस्सरी लेदो हुने गरी पिसें । नून लिएको एउटा ढुंग्रो खाली रहेछ । त्यही ढुंग्रोमा पिसिएको लेदो पानीमा घोल्न थाल्नुभयो चनरामले ।

ढुंग्रोको झोल चनरामले, बाजेले भेडाको च्यापु समाएर आँ ... गराउनुभयो, मैले भेडाका खुट्टा समाएँ । ढुंग्रामा भरिएका गाँजाको झोल छट्पटाएका भेडालाई खुवाइयो । त्यसको आधा घण्टा जतिमा बिस्तारै भेडाहरू उठेर हल्लिँदै मुखबाट हरियो झोल फ्याँक्न थाले ।
 
बुकीबाट झारेको भेडाको मोटो सुकुटी । बुकी चढेका भेडाका चाम्ले घ्यू । खनेलले लिएका अन्न, नून जमघट, खानपिन राम्रै हुने देखियो । धाउबाट निखारिएका तामाको सानोतिनो पर्खाल जस्तै थियो कुनामा । ‘काँचो ३०० धार्नी ५ बिसौली जति छ सम्धी तामो,’ बाजे र चनरामबीच गफ शुरू भयो ।

खानी खन्ने अन्य सहयोगीहरू पनि खुशी थिए । धेरै दिनपछि भेडाको सुकुटी, दूध, घ्यूसँग खान पाइने साँझ थियो । बाजे र म यसै खुशी थियौं । पेटभर आटो–ढिडो र धित मरुञ्जेल नून लागेको तरकारी खान पाएका थिएनौं ।

हामीले यता ढिडो, मासु पकाउन शुरू गर्‍यौं । त्यहीँ तामा राखेको कुनाबाट ३ माने भुर्की–पुछै (काठको ठेकीको आकार रक्सी राख्ने काठको भाँडो) बाट रक्सी झिकेर फलामका ग्रहुँगा कचौरामा पिउन शुरू गर्नुभयो बाजे र खनेलको मुख्य चनरामले ।

२ बुढाहरूको गफ सुन्न उत्सुक थिएँ । यता ढिडो मस्काउन हतार,  त्यसैमाथि चिसो दाउराको धुँवाले आँखा पिरो भयो । आँसु पुछ्दै दाबिलो समाएर २ बुढाबीच पुराना गज्जबको गफ सुन्न पाइयो ।

पुराना माघे संक्रान्तिको गफ शुरू भयो उनीहरूको । त्यो बेला ठेलो हानेर पहिलो बाजे र दोस्रो चनरामा हुनुभएको रहेछ । बाजेहरूको दोस्त पुरानो रहेछ । ढिडो मस्काउन छोडेर यसो सुनें ।

बाजेको जिज्ञासा थियो, ‘ओ सम्धी ! त्यो डाँडाकी घर्तीकी छोरी थाइँली कहाँ पोइल गयो पछि ?’

चनराम –हाहाहाहाहा ... लामै हाँसे) । 

‘तपाईं र म पहिला, दोस्रा हुँदा उनीहरूले कति दिन छेकेर राखेका थिए, बिर्सनुभयो र ?’ बाजेले फेरि प्रश्न गर्नुभयो ।

‘हँसिली, रंगेली थिई विचरा ! पोइला त पल्लो गाउँ पोन्थोकेको छोराले लगेको हो । कर्मै दुखिया रैछ । बिहे गरेको ३ महिनामा बुढा खर काट्दा भीरबाट पल्टिएर मर्‍यो । उ माइत मै फर्कियो । अहिले त दाँतसाँत झरेर बुढी भाको छ सम्धी,’ बाजेलाई चनरामले थाइँलीको कथा सुनाउनुभयो ।

खाना पाक्यो । पहिले पाकाहरूलाई खान भन्यौं । थाल पुग्ने थिएनन् । बाजे र चनरामलाई खाना खुवाईवरी हामीले खान शुरू गर्‍यौं । सुत्ने बेला म र ३ जना कामदार चौरमा सुत्न जानुपर्ने भयो । भेडाका पाठाहरू र कुकुरसँग । कुकुर पनि निकै भुके रातभर । धेरै दिनपछि कुकुरले बढी नूनिलो र धेरै मान्छेको कोलो खान पाएको थियो । बिहान उठ्दा भेडा जसकोतस् ।

‘ओ सम्धी देख्यौ गाँजाको चमत्कार ? मान्छेलाई पखाला लागेमा, पेट फुल्लिएपछि, चिसो लागेमा गाँजालाई कंकडमा मिसाएर ताने पछि चट हुन्छ । अब गाँजालाई मानेर अत्तर (चरेश) बनाएर साथमा राख्नुस् । तपाईं जस्तो पाक गोठ्लाले पनि थाहा नपाउने ?’ बिहान सबै भेडा ठीक भएपछि चनरामले बाजेलाई गाँजाको फाइदा र गुणबारे सिकाउँदै सामा (साथमा राख्ने) गर्न सुझाउनुभयो । 

‘२/३ टुक्रा त चरेश हुन्छ सम्धी । हिजो काले दुखालु भयो र खुवाएँ । यहाँसम्म आउने भयो । राति निद्रा लागेन र सर्को तानियो । यत्तिको धेरै भेडा एकैपटक कहिल्यै मातेका थिएनन् सम्धी,’ बाजेले भन्नुभयो ।

चौरको पाखामा साना गरा बनाएर खनेलहरूले छरेका रहेछन् त्यो गाँजा, भाङेगो । फूल खेलेर भर्खर चोप बस्दै गरेको थियो । बिहानीको चिसो सिरेटोसँगैको झुल्के घाममा गाँजाको चोप टल्किरहेको थियो । साना तर रंगीचंगी देखिने रानी चरीको हुल आएर गाँजाका हाँगामा बसेर हल्लाउन थाले । गाँजाको गन्ध वरैसम्म मङ्ग बसायो । यसो सोंचे मेरो पेट सञ्चो गराउने, बाजेको निद्रा लगाउने र हाम्रा भेडा बचाउने गाँजा, भाङ्गो !

बिहानको सल्लाह अनुसार १ हप्ता त्यहीँ बस्नुपर्ने भयो । जेठको कचहरीको सल्लाह अनुसार असोज ५ गते मात्रै औल फुकुवा हुने रहेछ । बाजे र चनरामको १ हप्तासम्म यस्तै गफसँगै बिते । १ दिन बिहानको खाना खानेबेलाको गफले मलाई अलिक बढी चासो लाग्यो । किनभने म १८ मा लागेको थिएँ । अब १०–१२ पाथी नून बोक्न सक्ने भएको थिएँ ।

पुसको ५ गतेतिर भोटतिर नून लिन जाने सल्लाह बाजे र चनरामबीच भयो । हामीले घ्यु पनि त्यहीबेला बेच्नुपर्ने, चनरामले तामा । बेच्दै जाँदा पुसको १२ गते दाना तातोपानी सुनमती थकाल्नीको पसलमा जो पहिले पुग्छ खबर छोड्ने सल्लाह भयो ।
 
‘यो काले पनि यसपालि नून लिन भोट जान्छ मसँगै । यो पन्थे (नयाँ धाकर) हुन्छ । खुट्टा के हुने हो !’ बाजेले मतिर औंला सोझाउँदै चनरामलाई सुनाउनुभयो ।

‘परार साल थाक सात सय कोबाङ थकालीहरूले यताको गाँजा (चरेश) निकै मिठो र औषधि हुन्छ भनेका छन् । सुका–मोहोर पनि पर्ने राम्रोसँग चरेश निकालेर भाङ्ग (गेडा) पनि ५/१० पाथी बोकाउनु होला । थकाल्नीहरूले भाङ्गोको छोप (अचार) साह्रै मिठो पनि बनाउँछन्,’ बाजेले चनरामलाई भन्नुभयो ।

‘चोप असाध्यै राम्रो छ । कात्तिकको १५–१६ हातले माडेर अत्तर बनाउने, गेडा सुकाउनु पर्ला । यसपालि भने जस्तो तामा पनि निस्किएन । यही चरेशबाट केही खेलोमेलो गर्नुपर्ला सम्धी । त्यहीँ दाना तातो पानीमा भेटौंला,’ चनरामले भन्नुभयो । अब पुस १२ कहिले आउला ? थकाल्नीहरू कस्तो होलान् ? भाङ्गो र टिमुरको मिठो छोप बनाउने ? त्यसपछि मेरो मनमा कुरा खेल्न थाल्यो ।

पढ्नुहोस्, गाँजाको कथा- १ :

गाँजाको कथा : पाकगोठाला पृथ्वीवीर बाजे र बुकीको त्यो बास