भनिन्छ– हजार शब्दले वर्षण गर्न नसकेका कुरा एउटा चित्रले बोल्न सक्छ । त्यसमा पनि कार्टुनले समाजको चित्र देखाइदिन्छ । कार्टुनले व्यंग्यात्मक शैलीमा राजनीतिक र सामाजिक विषयवस्तुमा प्रहार गर्छ । सामाजिक विषयवस्तुमा प्रश्न गर्ने धारिलो हतियार हो कार्टुन । साथै, चोटिलो रुपमा राजनीतिक र सामाजिक विसंगतिको सन्देश पनि दिन्छ कार्टुनले । 

अर्को कुरा, सन्देश दिने कार्टुन बनाउन पनि कला चाहिन्छ । दुर्गा बराल राजनीति र समाजका विकृतिप्रति (वात्स्यायन)ले कार्टुनमार्फत सधैं व्यंग्य कसिरहे । व्यंग्यमात्र कसेनन् सन्देश पनि छोडे । वात्स्यायनले कार्टुनमा कला उतारे नै, आफूलाई चिनाउन पनि अरुभन्दा फरक अर्को कला देखाए । कार्टुनमा झुण्डिने काग उनले देखाएको अर्को कला हो । जुन कालान्तरमा उद्देश्यअनुसार नै वात्स्यायनको पर्याय बन्यो । 

वात्स्यायनको कार्टुनमा कागको जन्म कसरी भयो त ? किन उनले आफ्नो कार्टुनमा काग उतार्थे ? यसका मुख्यत दुई कारण छन् । पहिलो हो– आफ्नो परिचय । ‘काग देखेपछि वात्स्यायनले बनाएको भन्ने हुन्छ । त्यो एउटा सिग्नेचरजस्तो भयो,’ यसबारे उनले भने ।  

अर्को हो– काग र सूचनाको सम्बन्ध । वात्स्यायनले कागलाई कार्टुनमा लुकेको सन्देश बोक्ने वाहनको रुपमा लिन्छन् । वात्स्यायनको कार्टुनकारिता कान्तिपुर पत्रिकामा चलिरहेको थियो । कान्तिपुर पब्लिकेशनले कोसेली निकाल्ने भयो । राजनीतिक विषयमा कान्तिपुरमा कार्टुन बन्थ्यो । कोसेलीमा फरक विषयमा कार्टुन पस्किन खोजे उनले । कोसेलीमा कार्टुनको लागि बेग्लै स्तम्भ बन्यो र नाम रह्यो ‘बसिबियाँलो’ । बसिबियाँलोमा कार्टुनको फरक स्वाद पस्किने योजना उनकै थियो । 

‘कान्तिपुरमा राजनीतिक विषयका कार्टुन आउँछन् । कोसेलीमा चाहिँ राजनीतिकभन्दा सामाजिक विषयवस्तु राख्ने गरिन्छ । त्यसमा पनि सिम्बोलिक रुपमा काग राख्ने भन्ने विचार गरे,’ उनले प्रष्ट्याए । 

वात्स्यायनको कागले कार्टुनको सन्देश दिन्छ । फरक सन्देश भने बोक्दैन । यो कतै चुपचाप बसिरहेको मात्र हुन्छ । मौन बसिरहेको कागलाई पाठकले भने खोज्छन् । वात्स्यायनको कार्टुनमा एकछिन समय कागले नै लिन्छ ।  कलाको ट्रेडमार्क पनि हो यो । 

आफनो कलामा ‘सिग्नेचर’ कागलाई नै कसरी रोजे त उनले ? उनलाई सम्झना छ हाँस्यव्यंग्यको संस्था थियो कौवा प्रकाशन । जसको ट्रेडमार्क थियो कौवा अर्थात् काग । सो प्रकाशनले वात्स्यायनलाई पुरस्कृत गरेको थियो । टे«डमार्कको चिन्ह खोजिरहेको थियो । उनलाई झट्ट सम्झना कागकै आयो । 

‘कौवा प्रकाशन भन्ने संस्था थियो हाँस्यव्यंग्यको । कौवा प्रकाशनले मलाई पुरस्कृत गरेको थियो । त्यो सम्झिएँ । कौवा राख्यो भने हाँस्यव्यग्यसँग पनि सम्बन्धित हुन्छ । त्यो एउटा सन्देश बाहकको रुपमा हुन्छ,’ कागको जन्मकथा यसरी सुनाए उनले । 

‘दुर्गा’बाट वात्स्यायनमा फेरिएको परिचय 

फोहोरको डंगुर । मरिसकेको घोडा । मरेको घोडालाई बोकेर हिँडेको चित्र । घोडा विम्ब हो– संवैधानिक राजतन्त्रको । जसलाई बोकेर हिँडेका थिए तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले । जुन कार्टुनले ठूलै हलचल ल्याएको थियो त्यससमय । विद्रोहको आवाज चर्कोसँग गुन्जिँदै थियो । परिवर्तनलाई कलामार्फत् समर्थन जनाइरहेका थिए वात्स्यायनले । उनले कार्टुनमार्फत् सत्ताप्रति धारिलो तरवार उठाउँथे । थियो सेन्सरसिपको समय । उत्कर्षमा थियो विद्रोहको आवाज । चोटिलो प्रहार गर्ने उनको कलाका कारण उनलाई खतरा बढ्यो । 

शुरूवाती समयमा वात्स्यायनले आफना कार्टुनमा नाम दुर्गा नै राखेका थिए । ‘नयाँ सन्देश’मा हुँदा कार्टुनमा नाम दुर्गा नै हुन्थ्यो । पछि, पञ्चायतकाल केही पत्रिकाले मिसन पत्रकारिता गर्थे । त्यसमा उनको कार्टुन सत्तालाई नै प्रहार गरेर छापिन्थ्यो । त्यसैले उनले कार्टुनमा छद्म नाम जुराए । क्याम्पसमा एकसमय उनी आर्ट (ललितकला) विषय पढाउँथे । उनले दलनिकट व्यक्तिहरूमाथि भइरहेको कुटपिट देख्न थाले । विद्यार्थी राजनीतिमा लागेका सुरक्षित थिएनन् । 

‘त्यो कडा समय थियो । सेन्सरसिप पनि बढी लागु हुन्थ्यो । एक किसिमले खतरा थियो । मैले वात्स्यायन राख्न थालेँ,’ उनले थपे, ‘मेरो कार्टुन पञ्चायतविरोधी हुन्थ्यो । मलाई खतरा भएर वात्सायन उपनाम राखेको हुँ । वात्सायन राखेपछि मलाई धेरैले चिनेनन् । भूमिगतजस्तै देखियो ।’ 

त्यसरी दुर्गा बरालको परिचय वात्स्यायनमा परिवर्तन भयो । जसको पहिचान अहिले कलामा दह्रो भनेर उभिएको छ । उनका नजिक व्यक्तिलाई भने त्योसमय वात्सायन र दुर्गाका परिचय एकै भन्ने थाहा थियो । पछि, स्थापित हुँदै गएपछि अन्तर्वार्ताहरूमा खुल्दै गयो दुई परिचयको एक पहिचान । 

विदेशी कार्टुन पछ्याउने, नेपालीपन झल्काउने

कला क्षेत्रमा सम्मानित स्रष्टा हुन् वात्स्यायन । उनको कला पछ्याउने, मनपराउने र सम्मान गर्ने धेरै छन् । उनै वात्सायनले पछ्याउने कार्टुनिस्ट हुन् भारतका रासीपुरम कृष्णस्वमी लक्ष्मण (आरके लक्ष्मण ) । आरके लक्ष्मणको कार्टुन हेर्न उनले छुटाउँदैथे । उनी जीवित रहँदा वात्स्यायनले उनको चित्र कोरेका छन् । टाइम्स अफ इन्डियामा आइरहने आरकेको कार्टुनबाट उनी प्रभावित थिए । आफनो कार्टुनमा उनकै झल्को दिन खोज्थे । 

‘वास्तवमा उनको कार्टुन देखेर नै म यस क्षेत्रमा प्रभाभिव भएको हुँ ।  मैले शुरू–शुरूका कार्टुनमा उनकैजस्तो गर्न खोजेको थिए,’ उनले विगत सम्झिए । 

आरके लक्ष्मणबाट प्रभावित भएका वात्स्यायनले कलामा आफनो शैली आवश्यक रहेको ठम्याए । ‘पछि मलाई चेत आयो– त्यो त उनको आफनो स्टाइल हो । मैले त आफनो नेपालीपन ल्याउनुपर्छ भनेर यतातिर लागेको हुँ,’ उनले थपे, ‘एउटा नेपाली भएको नाताले हाम्रो समाज हेरेर कार्टन बनाउनु पर्छ भन्ने सोच आयो । सोहीअनुसार जनजीवन, घरपरिवेश, डोको–नाम्लोजस्ता संस्कारलाई पृष्ठभूमिमा कतै न कतै देखाउने किसिमले चित्र कोर्न थालेँ ।’ 

नेपालीपन झल्काउन माहिर हुनका बाबजुद अझै पनि वात्स्यायन विदेशकै कार्टुनलाई बढी पछ्याउँछन् । लामो समयदेखि कार्टुन बनाउँदै आएका उनीहरूको स्तर यताको भन्दा बढी माँझिएको उनको ठहर छ । स्रोत–साधन र नयाँ प्रविधिको प्रयोगले पनि उनीहरू गुणात्मक रुपमा माथि रहेको उनी सुनाउँछन् ।