हामी के कस्तो अर्थसामाजिक संरचना र स्थितिमा छौं त्यसले नै राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियरूपमा हाम्रो राष्ट्रियताको आधार निर्माण गर्दछ । यो मनोगत र भावनात्मक कुरा मात्र होइन । हाम्रो विकास रणनीति राष्ट्रिय क्षमता विकास गर्ने खालको छ कि त्यसलाई कमजोर तुल्याउने र पराश्रयी बनाउने खालको छ, त्यसले हामी कता गइरहेका छौं भन्ने प्रष्ट पार्दछ । हिजोको कुरा त्यही हो र आजको कुरा पनि ।

कुनै एक व्यक्तिको वीरता र बहादुरीले मात्र राष्ट्रियता बलियो तुल्याउन सम्भव छैन । यो कुरा हिजोको समयमा त सम्भव भएन भने आजको युगमा सम्भव हुने कुरै होइन ।

नेपालको जमिन, जल, जंगल, जडिबुटी, जनशक्ति जे जति प्राकृतिक र मानवीय विकासका स्रोत साधनहरू छन्, अर्थात पहाड, पर्वत, उपत्यका, तराईका फाँट आदि ती कसका लागि कसरी परिचालित र प्रयुक्त भइरहेका छन्, तिनको वस्तुगत लेखाजोखा गरेर मात्र हाम्रो विकास र हामी कता गइरहेका छौं भन्ने कुराको ठोस निरूपण हुनसक्छ ।

यहाँ काम गरी खाने जनता जो बस्छन्, तिनको जीविकोपार्जन के कसरी भइरहेको छ, जीवन व्यतित कसरी भइरहेको छ, वर्तमान र भविष्यबारे उनीहरूको सोच विचार र दैनन्दिन गतिविधि के कस्ता रहेका छन्, ती सबै कुरा स्रोत साधनहरूसँग उनीहरूको सम्बन्ध र पहुच के कस्तो रहेको छ भन्ने कुरामा भर पर्छ ।

विश्वमा आएको विज्ञान र प्रविधिको अकल्पनीय विकास र बाह्य प्रभावले हामी पनि २१औं शताब्दीका सभ्य मानिस जस्तो देखिए पनि हाम्रा ठोस वास्तविक स्थिति त्यस्तो छैन । हाम्रो बोझ बनिरहेको  गरीबी, अशिक्षा, अभाव, असुरक्षा सबै कुराले हामी आज जसरी आक्रान्त छौं, जसरी केही मुठ्ठीभर व्यक्तिहरू रातारात मालामाल बन्ने र अधिकांश जनता कंगालीकरण हुने वर्गीय र सामाजिक विभेदको स्थिति विद्यमान छ, आर्थिक समाजिक असमानता र विभेदजस्तो किसिमले विद्यमान र व्याप्त छ त्यहाँ राष्ट्रियता र राष्ट्रिय एकता सबल र सुदृढ छ भन्ने कुरा नै सही र यथार्थ हुन सक्तैन । त्यो केवल एउटा ढोंगी आडम्बर मात्र ठहरिन्छ । त्यसैले हामीले राष्ट्रियतालाई अत्याधिक ठूलो जनसमुदाय अर्थात् आम जनताको आजीविका, उनीहरूको अवस्था र आवश्यकताभन्दा भिन्न किसिमले हेर्न मिल्दैन र हेर्नु गलत हुनेछ ।

निश्चय नै हामीले लाखौंलाख दीनहीन जनसमुदाय, उनीहरूको स्रोत साधनविहीनता र अनिश्चित भविष्यको बीचमा राष्ट्रियताको दुहाइ दिनु केवल एउटा ढोंगी र सत्ता स्वार्थको लागि तुरुप बनाउने कुरा मात्र हो । फेरि यो कुनै ढाकछोप गरी लुकाएर भित्र एउटा कुरा बाहिर अर्कै कुराको प्रदर्शन गर्ने विपय पनि होइन । यो देश विशेषका जनताको अवस्था के कस्तो छ र के कस्तो बन्दै गएको छ भन्ने प्रकट गर्ने कुरा हो । अनि ती देशको राजनीतिक अवस्था, राजनीतिक संस्कार र संस्कृति के कस्तो रहेको र विकसित हुँदै आएको छ, त्यस कुराले समेत देशको राष्ट्रियता, देशभक्ति र अरु राष्ट्रहरूको सम्बन्धको मापन गर्दछ, गरिरहेको हुन्छ ।

त्यसैले जनताजनता बीचको परस्पर सम्बन्धमा समानता छ कि छैन, शासक र जनताबीचको सम्बन्ध र अन्तरसंवाद औपचारिक÷अनौपचारिक के कस्तो रहँदै आएको या रहेको छ, त्यसले नै कुनै देशको राष्ट्रियता सबल या दुर्बल कस्तो छ भन्ने दर्शाउँछ । वास्तवमा जनताजनता बीचको एकता, परस्पर समानता, सम्मान र सहिष्णुताको भावले राष्ट्रिय एकतालाई सबल तुल्याउँछ भने त्यसको विपरीत भावले कमजोर पार्दछ । यसो हुनुमा उपलब्ध र विकसित हुने स्रोतसाधनसँग जनताको सम्बन्ध–स्वामित्व र अपनत्वको छ कि पराधीनताको छ त्यसले आधारभूतरूपमा राष्ट्रियता कमजोर छ कि सबल भन्ने कुराको बोध गराउँदछ ।

शासक वर्ग स्रोत साधनसम्पन्न, सर्वत्र पहुँच भएको छ, तर आम जनता स्रोतसाधनविहीन र परमुखापेक्षी छन् भने त्यहाँ जतिसुकै राष्ट्रियताको ढोल पिटे पिटाइए पनि त्यो राष्ट्र कमजोर र त्यसको राष्ट्रिय भावना र राष्ट्रभक्ति पनि कमजोर भएर रहन्छ । त्यसैले पनि राष्ट्रियता र जनतन्त्र एकअर्कासँग अभिन्नरूपले गाँसिएका हुन्छन् भनिएको हो । जनतान्त्रिक अधिकार र नागरिक स्वतन्त्रताविनाको राष्ट्रियताको कुनै अर्थ हुँदैन भन्नुको कारण पनि यही नै हो ।

हाम्रो जस्तो भाषिक, जातीय, सांस्कृतिक विविधताले भरीपूर्ण र भौगोलिक भिन्नता र विषमताका कारण उपलब्ध भएको जैविक विविधताले युक्त देशमा राष्ट्रियता र त्यसको सबलता तिनै कुराबाट निःसृत हुने हो । ती सबै जनसमुदायको साझा मान्यता, भावना र साझा लक्षले नै यसलाई बलियो र टिकाउ बनाउँछ । अन्यत्र खोजेर राष्ट्रियता पाइँदैन र  राष्ट्रको विकास पनि हुँदैन ।  त्यस्तो हुन्छ भन्ने भ्रम छरिनु पनि हुँदैन ।

हुन पनि यो पृथ्वी पृथ्वीवासी सबैको साझा हो ।  यो पृथ्वीका सबै देशहरूमा बसोबास गर्ने सबै मानिस उत्तिकै समान छन् र तिनको विविधतालाई समान किसमले सम्मान गरिनुपर्दछ भन्ने मान्यता विकसित भएको हो । यही कुरा एउटा देशभित्र पनि उसैगरी लागू हुन्छ । कोही विशेष कोही सामान्य भन्ने किसिमले भेदभावजन्य सोचाइ र व्यवहार गर्ने स्थिति रहनु र रहन दिइनु हुँदैन । यसले राष्ट्र र राष्ट्रियताको भावनाको सही प्रतिनिधित्व हुन सक्दैन ।

यद्यपि यो राष्ट्रियताको कुरा पनि समय, परिस्थिति र युगसापेक्ष तथा गतिशील हुन्छ । परिवर्तन र विकास सँगसँगै राष्ट्रियताको भावना पनि विकिसित र परिमार्जित हुँदै जान्छ । मानव सभ्यताको विकासले यही कुरा दर्शाउँदछ । त्यसैले राष्ट्र, राष्ट्रियता र राष्ट्रिय एकताको कुरा गर्दा राष्ट्र विशेषमा बसोवास र आजीविका चलाइरहेका आमजनतालाई केन्द्रविन्दूमा राखेर तिनको समोन्नति, प्रगति र त्यसमा ती जनसमुदायको सक्रिय सहभागिता तथा अपनत्वको भावना सिर्जना हुने आधारविनाको खोक्रो राष्ट्रवादको कोरा नारा आजको युगमा एउटा छल र प्रपञ्च मात्र हुनजान्छ भन्ने बुझ्नु र बुझाउनु आवश्यक छ ।

सत्ताले राष्ट्रिय  विकासको कुन बाटो लिन्छ त्यसमाथि नै यो कुरा भर पर्दछ । वास्तवमा भ्रष्टाचाररहित एवं जनकेन्द्रित विकासको माग यसै अर्थमा सर्वत्र हुँदै आएको हो ।