नेपाली साहित्यमा आख्यानले यतिबेला राम्रो स्थान लिएको छ । साहित्य समाजको यथार्थ विम्वात्मक रुप हो । अझ आख्यानले समाजमा घटेका घटनाको कारण सहित विमर्श हुने हुनाले रोचक र घोचक हुन स्वभाविक हुन्छ ।

प्रायः आख्यानहरू समाजका सबै क्षेत्रलाई सुक्ष्म अध्ययन गर्न बलियो माध्यम बनेका छन् । भाषा, संस्कार, सस्कृति र रीतिरिवाजको ज्वलन्त विषयवस्तु सहित समाजका सामाजिक अवस्थाको पनि प्रस्तुति भएका हुने छन् । नेपाली समाज बहुआयामिकतायुक्त विराट छ ।

साग्रिंला पब्लिकेसनबाट प्रकाशित नवराज बरालद्वारा लिखित ‘नाम’ उपन्यासले कम्युनिस्ट पार्टीभित्रको संघर्षदेखि वर्तमान समसामयिक सामाजिक घटनालाई प्रमुख विषय बनाएर पुस्तक बजारमा आएको छ । अर्कोतर्फ उपन्यासको मुख्य पात्र अहिलेको समकालीन समाजको युवा भएको हुँदा युवायुवती बिचको प्रेमलाई महत्त्वपूर्ण पक्षको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । लेखकको पहिलो उपन्यास नाम सरल शब्दमा शसक्त लेखन छ । उपन्यासमा मार्क्स, सेक्सपियर र मदर टेरेशाका भनाईहरू उद्दरण गरिएको छ । उपन्यासका मुख्य म पात्र अर्थात् कवललाई एक ऊर्जावान, महत्त्वकांक्षी र शसक्त व्यक्तिको रूपमा परिचित गरिएको छ ।

नाम उपन्यास नेपाली युवाको मुख्यतः जीवन संघर्षका उतारचढावको वर्तमान भोगाइ हो । उपन्यासको विषयको सपथ ग्रहणबाट शुरूवात हुन्छ । त्यसपछि म पात्र अर्थात् कवलका जीवनका संघर्षमय दिनको शुरूवात कास्कीको रूपा गाउँपालिका देउरालीबाट हुन्छ । गाउँको निम्न मध्यम किसान परिवारमा हुर्किएको कवलको बाल्यकाल विद्यालय अलावा बिहान, बेलुका र फुर्सदका दिनमा गाउँकै भीरपाखामा खेल्दै अगाडि बढिरहेको हुन्छ ।

नाममा रूपा गाउँपालिका कला संस्कार संस्कृतिको उजागर गरिएको छ । कथाको सेरोफेरो पोखरा आसपासको हुँदा लवजमा आञ्चलिकता पनि प्रयोग भएको छ । यसले उपन्यासलाई थप मिठास बनाएको छ । देउरालीको ग्रामीण जनजीवनको वास्तविक चित्रण छ । गाउँको यथार्थ विम्वात्मक वर्णन उपन्यासमा गरिएको छ ।

समयान्तरसँगै कवल युवा हुन्छ । पढाइ राम्रै भएको हुनाले नतिजा राम्रो नै ल्याउँछ । अध्ययनको शिलशिलामा कवल पोखरा आउँछ । पोखराको पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा भर्ना भएपश्चात् उपन्यास मुख्य कथामा प्रवेश हुन्छ । उपन्यासको मुख्य पात्र क्याम्पसमा भर्नाको क्रममा सहयोग गरेको आधारमा अविरलसँग नजिक हुन्छ । 

अविरल क्याम्पसमा वामपन्थी राजनीतिक दलको विद्यार्थी नेता हुन्छ । घटना विशेषभन्दा पनि सहयोगका कारणले कवलको लामो यात्रा यहीँबाट शुरूवात गर्दछ । समाज बदल्न कम्यूनिस्ट आन्दोलनमा सामेल हुन्छ । जनयुद्धको उत्कर्षमा पोखरा आसपासमा भएका घटनाको उपान्यसमा वणर्न गरिएको छ ।

सशस्त्र युद्ध लडेका इमान्दार नेताहरू शान्तिकालीन समयमा आफ्नो आदर्शबाट क्रमिक रूपमा च्यूत भएको देखेपश्चात् युवा नेता कवल विवेकभन्दा आवेग र प्रतिशोधयुक्त हुन्छ । आलोचनात्मक चेतनाको कवललाई यो परिस्थितिले ठूलो पीडामा पुर्याउँछ । क्रान्तिकालमा जस्तो इमान्दारिता सत्ताको राजनीतिमा नपाएपश्चात् समाज बदल्न हिँडेको कवल बिस्तारै नम्रता हराएर अराजक पात्रका रूपमा पनि प्रस्तुत हुने गर्छ ।

उपन्यासमा युद्धकालका मुख्य शीर्ष नेताको विम्व नाम पुष्पराम र प्रभावको अन्तरसंघर्षबारे चर्चा गरिएको छ । पुष्परामलाई आफ्नै नजिकका पात्रले बिगारेको यथार्थ वर्णन गरिएको छ । पुष्परामको नयाँ पार्टीको बैठकमा विदेशी आएको उल्लेख समेत गरिएको छ । यसले नेपालको वर्तमान राजनीतिमा वैदेशिक चलखेलको उजागर गरेको छ ।

नेताको नजरमा कवल अराजक बनेपछि राजनीतिमा लागेर समाज बदल्ने अभिलाषालाई पार्टीका नेताले ब्रेक गरिदिन्छन् । तत्पश्चात् कवल पत्रकार र शिक्षकको रूपमा प्रस्तुत हुन्छ ।

उपान्यसमा गाउँको निम्न परिवारको यथार्थ चित्रण गरिएको छ । अस्पतालमा बेहोसीबाट बाबा ब्यूँझिएपछि जब छोरालाई ‘ऋण लगाउनुभन्दा मर्न दिएको भए’ भन्दै आँखाबाट आँशु बगाउँछन् । यो असाध्यै मार्मिक क्षण हो । मुलुकमा ठूलो परिवर्तन भएपनि नेपाली समाजमा निम्न वर्गको अवस्था अझै उस्तै पीडादायी रहेको छर्लङ्ग बताउँछ । 

बाबाको उपचारमा ऋण लागेपछि परिस्थितिले कवललाई लेवर काममा कतारसम्मको वैदेशिक यात्रा तय गराउँछ । यो वर्तमान नेपाली समाजका युवाहरूको यथार्थ चित्रण हो ।

कतारबाट फर्केपछि गाउँको कृषि काममा कवल लागेको हुन्छ । कवलका जीवन भोगाइका उत्तारचढावको उच्चतम् शिखरका रूपमा गाउँमा गरेका कृषि कार्यले सफलताका पाइला शुरू हुन्छन् । कृषि कार्यमा गरेको मेहनतले चर्चा बटुल्दै स्वतन्त्र उम्मेदवार बन्दै चुनावमा होमिएर सांसद बन्नु सुखद हो । सांसद हुँदै मन्त्री भएर अन्तमा ३३ बुँदे घोषणा पत्रमार्फत् जारी गरेका नीति कार्यान्वयन पश्चात्, राष्ट्रिय रूपमा स्थापित बनाइएको छ । यी सबै कार्य कवलको जीवनमा फिल्मीशैलीमा हुन्छन् । उपन्यासको अन्तमा लेखकले कवलमाथि न्याय गरेको बुझिन्छ ।

यद्यपि दलको विरोध गर्दै चुनावमा विजय भएको कवल, विदेशी दलालको चित्रण गरेको पुष्परामको प्रस्तावलाई अवसरको संज्ञा दिँदै मन्त्री पदको निम्ति पार्टी प्रवेश गर्दै आफ्नो आदर्श बिर्सिएकोजस्तो  देखिन्छ । 

उपन्यासले अहिलेको समाज र राजनैतिक दलको वास्तविकता एक हदसम्म यथार्थतामा नै रहेर उजागर गरेको छ । तर, यो नै सत्य मान्न भने सकिने अवस्था छैन । नेपाल राष्ट्रमा मुख्यतः दलहरूको सशक्त उपस्थिति छ । एकाध अपवादबाहेक धेरै निर्वाचन क्षेत्रमा सधैं दलका प्रतिनिधि मात्र चुनावमा विजय भएका छन् । दलीय पद्दति सामुहिकतामा नियन्त्रित हुन्छ ।

वर्तमान अदालतको न्यायबारे पनि उपन्यास बोलेको छ । उपन्यास सामाजिक न्यायसँग पनि सम्बन्धित छ । आमाले गर्नुभएको आत्महत्या, कवल विदेशिएको चिन्ता र शिलाले अर्कै जातको केटासँग बिहे गरेको हुनाले भन्ने प्रसङ्ग जोडिएको छ । यसबाट प्रष्ट हुन्छ – हाम्रो समाजमा अझै पनि जराजस्तै गाडिएर बसेको अन्धविश्वास, जातीय प्रथाबारे उल्लेख गरिएतापनि उन्मूलनबारे अझै ब्याख्या आवश्यक देखिन्छ ।

राजनीतिसँगै कवल र कजनाको प्रेम पनि उपन्यासको मुख्य विषय हो । सामाजिक सञ्जालमार्फत् प्रेम शुरू भएको छ । कल्पना र मनिषासँग युवावस्थामा हुने आकर्षणदेखि कजनासम्मको प्रेम सम्बन्धबारे उतारचढाव गजब मसलेदार प्रस्तुती छ । कजनासँगको सम्बन्ध शुरूवात सामाजिक सञ्जालदेखि वास्तविक जीवनसम्म उस्तै प्रगाढ पाइन्छ ।

समग्रमा लेखकको पहिलो उपन्यास नामले समाजलाई मार्गनिर्देशन गर्ने प्रयास गरेको छ । नाम उपन्यास युद्धबाट प्रभावित छ । प्रगतिशील उपन्यास ‘नाम’ राष्ट्र प्रेममा आधारित छ । नाम उपन्यास राजनैतिक कार्यकर्ताको संघर्षपूर्ण जीवनको कथा र व्यथा हो । नाम उपन्यास व्यक्तिमा मात्र केन्द्रीत छैन । ‘नाम’ नेपाली समाज, वर्तमान राष्ट्रको अवस्था र समाधानबारे लेखिएको उपन्यास हो । नाम उपन्यास आख्यान लेखनमा नयाँ प्रयोग अवश्य हो ।