पहाडमा उखु पेलेर खुदो पकाउने समय पारेर मधेशको गर्मी छल्न राजेन्द्र काका (ठूलो भुँडी लागेकाले हामीले मोटे अंकल भन्थ्यौं) गुल्मीको पहाड घरमा आउँथे । चैत–वैशाखको समयमा कोलबाट पेल्दै गरेको उखुको रस, रसेटो (उखुको रसलाई पकाएर खुदो बनाउने ठूलो अगेनो)मा उम्लिँदै गरेको उखुको तातो रस खान पाइने भएपछि उनी पहाड आउने गरेका थिए । 

लहरे खोकीका बिरामी ती काकालाई उम्लिँदै गरेको उखुको रातो रस अमृतसरहको औषधी हुन्थ्यो । त्यही सिजनमा कोइरालो, काप्रो र सिम्लिकानका मुन्टाको अचार र काफल पाइने भएकाले उनलाई पहाडले आकर्षण गरिरहन्थ्यो । 

अहिले बाँदरको राजधानी भएका पहाडका ती बारीभरि उखु हुन्थे । सरकारी जागिर या लाहुर नगएका पहाडका किसानका लागि त्यही नै आम्दानीको स्रोत थियो, नगदे बाली थियो । खुदो बेचेरै किसानहरू आफ्नो वर्षभरिको खर्च जुटाउँथे । चाडबाड मनाउने र बालबच्चालाई लत्ता कपडा जोडिदिने काम पनि यहीबाट हुन्थ्यो ।

गुल्मीको दिगाम– दार्सिङबासको खुदो पश्चिम नेपालका जिल्लामा चर्चित थियो । बाग्लुङको ढोरपाटनसम्म जान्थ्यो । खासगरी दशैंतिहारको समयमा सेल र अर्सा (पश्चिम नेपालमा प्रख्यात)रोटी खुदोमै पकाउने चलन थियो । अहिले शहरका लागि कोसेली बनेको खुदो र गुँडले गाउँको अर्थतन्त्र धानेको थियो ।

चैत वैशाखको समयमा गाउँमा कम्तीमा एक दर्जन ठाउँमा उखु पेल्ने फलामका कोल गाडिएका हुन्थे । भारतको वनारससम्मबाट ५० औं वर्ष पहिले ल्याइएका ती कोल अहिले क्रमशः हराउँदै गएका छन् ।

दुई हल गोरुले आलोपालो गरेर दिनभरमा झण्डै ७ सय लिटर उखुको रस पेल्ने र मध्यरातिसम्म खुदो पकाउने काम चल्थ्यो । ७ सय लिटर रस पकाउँदा झण्डै १ सय लिटर खुदो बन्छ । बारीभरिको उखु पेल्न हप्तादेखि महिना दिनसम्म लाग्थ्यो । 

गोरु, कोल र खुदोको सुरक्षाका लागि किसानहरू रसेटोको छेउमा ओछ्यान लगाएर सुत्थे । धेरै दिन रसेटोनजिक सुत्नुपर्ने भएकाले अस्थायी छाप्रो बनाइएको हुन्थ्यो । साँझको समयमा रसेटोमा मान्छेहरू भेला भएर गफगाफ चल्थ्यो । मध्यरातसम्म आगो बाल्नुपर्ने भएकाले दुईतीन जना रसेटोनजिक सुत्थे । 

बर्दियाबाट राजेन्द्र काका आएको थाहा पाएपछि उनका रसिला गफ सुन्न गाउँलेहरू हाम्रो रसेटोमा आउँथे । गाउँ जाँदा काकाले एउटा टेपरेकर्डर (गाउँलेहरू टेप्रिकोट भन्थे) लिएर जान्थे । प्रायः भारतीय लाहुरेले दशैंको बेला काँधमा बोकेर ल्याउने गरेका थिए ।

गुजरातमा नोकरी गरेका बेला उनको मालिकले उपहार दिएकाले उनी हिँडडुल गर्दा लिएर हिँड्ने गरेका थिए । राजेन्द्र काकाले बमबहादुर कार्की, प्रेमराजा महत र कोमल वलीले गाएका गीतका क्यासेट बोकेर ल्याउँथे । ‘राजा हिन्दुस्तानी’ फिल्मलगायत केही हिन्दी गीतका क्यासेट पनि ल्याएका थिए, तर गाउँलेले हिन्दी भाषा नबुझ्ने भएकाले नेपाली गीत नै बज्थे ।

राजेन्द्र काकाको गफ र गीत सुन्नका लागि गाउँका काका, दाइहरू रसेटोमा झुम्मिन्थे । देश, दुनियाँ र राजनीतिका गफ गर्न खप्पिस उनले गाउँलेलाई रनभूल्लमा पार्थे । 

रातिमा काकाहरू रसेटोमा झुम्मिनुको अर्को कारण पनि थियो, बारीबाट हातले खोस्रेर ल्याएका आलु रसेटोको खरानीमा पोलेर र खुदोसँगै पकाएर खानुको मज्जै बेग्लै हुन्थ्यो । काकाले तरुल र पिंडालु पनि खोजेर ल्याउँथे । खासमा राजेन्द्र अंकल हाम्रो कुनै नातेदार थिएनन्, बर्दियाको नेउलापुर भुरिगाउँमा सँगै खेत रहेका बाका साथी थिए । 

रेडियो नेपालमा पुरुषोत्तम दाहालले सञ्चालन गर्ने घटना र विचार कार्यक्रम सुनेपछि उपस्थित गाउँलेमाझ काकाको गफ शुरू हुन्थ्यो । घटना र विचार कार्यक्रमका प्रस्तोताले भन्दा बढी उनले राजनीतिको विश्लेषण र चिरफार गर्ने । गाउँका जनताले उनले भनेको कुरामा सही थप्नेबाहेक कुनै प्रतिवाद गर्दैनथे । 

२५–३० वर्षअघि राजधानी काठमाडौं शहर सर्वसाधारणका यति सहज थिएन । बिरलै मानिस मात्र काठमाडौं आउने गरेका थिए । पहाडी जिल्लामा कच्ची बाटो भएका कारण काठमाडौं आउन दुईदिन लाग्थ्यो । युवाहरू वैदेशिक रोजगारीमा जान थालेपछि मात्र काठमाडौंमा धेरै आवतजावत भयो । काठमाडौं आएकाहरूले गाउँमा पुगेर शहरको गफ गर्थे । 

रातिको समयमा एकदिन काकाले काठमाडौं शहरको बखान गर्न थाले । राजेन्द्र काकाको गफ गाउँलेले बढो उत्सुकतापूर्वक सुनिरेहका थिए । काठमाडौं गएको बेला काका लाजिम्पाटस्थित एकजना आफन्तको डेरामा बसेका रहेछन् । उनका आफन्त सरकारी स्कूलका शिक्षक थिए ।  

काकाले सुनाए अनुसार, शनिवारको दिन बिहान खाना खाएर उनीहरू नारायणहिटी राजदरबारको पछाडिबाट हिँड्दै घण्टाघर र धरहरा हेर्न रत्नपार्कतिर जाँदै रहेछन् । आफन्तले नारायणहिटी दरबार देखाउँदै राजा बस्ने यही घर हो भनेछन् । काकालाई राजाको दरबार हेर्ने रहर जाग्यो । ‘दरबार बाहिर ठूल्ठूला बाँसका घारी रहेछन्, राजा बस्ने दरबारभित्र कस्तो रहेछ भनेर यसो बाँसमा चढेर हेरेको राजा वीरेन्द्रले दारी काट्दै रहेछन्,’ काकाले यसरी नारायणहिटी दरबारको बखान गर्दा गाउँलेहरू रनभुल्लमा परे । 

गाउँमा टेलिभिजन नभएको त्यो बेला राजालाई देख्नु असामान्य कुरा थियो । ‘कति नजिकबाट देख्नुभयो ?’ कसैले सोधेको प्रश्नमा काकाले भनेका थिए, ‘नजिकैबाट देखें !’ राजालाई प्रत्यक्ष देखेको मान्छे भनेपछि गाउँलेहरूले काकालाई ठूलो मान्छे ठाने । धन्न काकाले, राजासँग भेटें, बोलें भनेर भन्न छुटाए । पर्खाल बाहिरबाट राजालाई बोलाएँ, नमस्कार गरें भनेको भए पनि गाउँले काकाहरूले प्रतिवाद भने गर्ने थिएनन् ।

९ कक्षामा पढ्दै गर्दा म पहिलोपटक काठमाडौं आएको थिएँ, भाइटीका लगाउन आउन लागेकी आमाको पछि लागेर । काठमाडौं आउन २ दिन लाग्थ्यो । गुल्मीबाट बुटवल एक दिन, बुटवलबाट काठमाडौं अर्कोदिन ।

‘तानसेनमा बिजुली दाइ साइँला, तम्घासैमा बस ...’ भन्ने गीत रेडियामा सुनेको थिएँ, तर बिजुली देखेको थिइनँ । पोलमा झिलिमिली बलेको बत्ती देख्दा आफैंलाई अनौठो लागेको थियो । पहाडको कच्ची सडकका कारण बुटवल आउनै झण्डै दिनभर लाग्थ्यो, त्यो बेला ।

काठमाडौं आएपछि मेरो एउटै धोको थियो, त्यो नारायणहिटी दरबार हेर्ने । लाजिम्पाटपट्टि बाँसमा चढेर भित्र राजाले के गर्दैछन् हेर्ने । यसै वर्ष दिवंगत भएका कान्छा मामालाई अनुरोध गरेर म नारायणहिटी दरबार हेर्न नयाँ बानेश्वर बुद्धनगरबाट हिँड्दै लाजिम्पाट पुगेका थिएँ । तर, काकाले गफ लगाएजस्तो स्थिति त्यहाँ थिएन । अर्को ठाउँबाट देखिन्छ कि भनेर हामीले नारायणहिटीलाई एक फन्को लगायौ । त्यहाँबाट बाँसमा चढेर राजालाई हेर्न मिल्दो रहेनछ । मान्छेभन्दा अग्लो इँटाको पर्खाल थियो, अहिले पनि छ । काकाले भनेको एउटै सत्य थियो, त्यो के भने नारायणहिटी दरबारको पछाडि बाँसघारी चाहिँ थियो ।

अहिले पनि लाजिम्पाटको बाटो हिँड्दा मलाई झण्डै २६ वर्षअघि काकाले भनेको त्यो कुरा झल्झली याद आउँछ । त्यो बाटो हिँड्दा त्यही कुरा सम्झेर म हाँस्छु । रकमी काकाले गाउँका सोझालाई कतिसम्म ढाँट्न सकेका हुन् । 

अफसोच, काका अहिले हाम्रो सम्पर्कमा छैनन् । भुरीगाउँको खेत बेचेर काका अर्कैतिर बसाइ सरिसके । यदि भेट हुन्थ्यो भने काकासँग मेरा कयौँ प्रतिप्रश्न हुने थिए । शायद काकाले अन्यत्र पनि यस्तै बतासे गफ लगाए होलान् । 

बोर्डिङ पास छैन, सरकारी पढेको हो !

काठमाडौंबाट बर्दिया फर्किनुअघि काकाले आफन्तलाई भेट्न रुकुमको चौरजहारी जान भनेर त्यो बेलाको रोयल नेपाल एयरलाइन्सको टिकट किनेछन् । बिहान ६ बजेको जहाज भेटाउन काका राति २ बजे लाजिम्पाटबाट हिँडेछन् । सबै यात्रु आए भने जहाज समयभन्दा पहिल्यै छुट्ला भनेर उनी ३ बजे नै विमानस्थल पुगेका रहेछन् । 

५ बजे मात्र विमानस्थलमा निगमको काउन्टर खुल्यो । उनले टिकट पाए । जब विमानस्थलभित्र प्रवेश गरे, तब सुरक्षाकर्मीले बोर्डिङ पास मागेछन् । 

काकालाई एकछिन फसाद पर्‍यो । बोर्डिङ पासको कुरा किन आयो बुझेनछन् । उनले हत्तपत्त जवाफ फर्काएछन्, ‘म सरकारी स्कूल पढेको सर, बोर्डिङ पास गरेको छैन !’ 

पढाइको कुरा होइन, जहाजको टिकट देखाउन भनेको भनेर प्रहरीले सम्झाएपछि हिस्स पर्दै काकाले टिकट देखाएछन् । उनले यो कुरा पनि गाउँमै सुनाएका थिए ।