आज विश्व पानी दिवस मनाइँदै छ । प्रत्येक वर्ष मार्च २२ तारिखका दिन विश्वभर विश्व पानी दिवस मनाउने गरिएको छ । संयुक्त राष्ट्रसंघको आयोजनामा सन् १९९२ मा ब्राजिलको रियो द जेनेरियोमा भएको पर्यावरण र विकाससम्बन्धी महासभाले विश्व पानी दिवसको घोषणा गरेको हो । संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९९३ देखि मार्च २२ लाई विश्व पानी दिवसका रूपमा मनाउन थालेको हो ।

यसवर्ष ‘शान्ति र समृद्धिका लागि पानी’ भन्ने नाराका साथ विभिन्न जनचेतनामूलक कार्यक्रमसहित विश्व पानी दिवस मनाइँदैछ । संयुक्त राष्ट्रसंघले सन २०३० सम्म विश्वका सबै जनसङ्ख्यालाई स्वच्छ खानेपानी र सरसफाइको सुविधा उपलब्ध गराउने कार्यक्रम ल्याएको छ ।

सन् १८०० देखि विश्वको जनसङ्ख्या एक अर्बबाट ८ अर्बभन्दा बढी पुगेको छ । तर, डायनासोर युगदेखि उपलब्ध ताजा पानीको मात्रा परिवर्तन भएको छैन। सन् १९०० यता विश्वव्यापी ताजा पानीको खपत छ गुणा बढेको छ ।

युनेस्कोको पछिल्लो प्रतिवेदनअनुसार अहिले विश्वको १० प्रतिशत जनसंख्याले पानीको चरम संकट झेलिरहेको छ । यो संकट समयसँगै गहिरो हुँदै गइरहेको छ । राष्ट्रसंघको प्रतिवदेनअनुसार दुई अर्ब मानिसले हाल शुद्ध खानेपानी पिउन पाइरहेका छैनन् । 

अवस्था यस्तै रह्यो भने सन् २०५० सम्म सहरमा बसोबास गर्ने १ अर्ब ७ करोडदेखि २ अर्ब ४० करोड मानिसले खानेपानीको चरम समस्या भोग्नुपर्नेछ ।

सन् २०१६ मा पानी अभावको सामना गरिरहेका शहरमा मानिसको संख्या ९६ करोड थियो । सन् २०५० सम्ममा अब पानीको अभाव सामना गरिरहेका शहरको जनसंख्या २ अर्ब ४ करोड पुग्ने प्रक्षेपण छ । यसको अर्थ पानीको माग पनि ह्वात्तै दोब्बरभन्दा बढीले बढ्नेछ । सन् २०५० सम्ममा विश्वभरका शहरी क्षेत्रमा पानीको माग अहिलेभन्दा ८० प्रतिशतले बढ्ने प्रक्षेपण गरिएको छ  ।

अल्प वर्षा, हिमालमा हिउँ घट्दै जाँदा नदीको प्रवाह पनि घट्दै गएको छ । बढ्दो तापमानको कारण वाष्पीकरणमा वृद्धि र बोटबिरुवाद्वारा हुने वाष्पोत्सर्जनमा पनि वृद्धिका कारण विश्वका सुक्खा भागहरू थप सुक्खा हुँदै गएका छन् । विश्वका थुप्रै प्रमुख क्षेत्रहरू अहिले कडा अनावृष्टि(खडेरी)को खतरामा परेका छन् । 

नदीहरू समुद्रसम्म नपुगी बिलाउन लागेका छन् । ताल र जलमण्डलहरू खुम्चिरहेका छन् । एसियाली हिमनदीहरूबाट पानीको बहाव शताब्दीको मध्यभन्दा पहिले नै उच्चतम बिन्दुमा पुग्ने अनुमान गरिएको छ । हिमनदीका हिउँ र बरफको मात्रा सन् २१०० सम्ममा लगभग ४६ प्रतिशतले घट्नेछ ।​​

संसारभरको पानीको मुख्य स्रोत भूजल हो। पानीको अन्धाधुन्ध उत्सर्जन र जलवायु परिवर्तनका कारण भूमिगत पानीको सतह घट्दै गएको छ । नेचर जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययनले विश्वभर जमिनको पानी तीव्र गतिमा घट्दै गएको देखाएको छ ।

तीन वर्ष लगाएर गरिएको अनुसनधानले ७१ प्रतिशत जलचरमा भूमिगत पानी घट्दै गएको देखाएको छ । यो ह्रास धेरै ठाउँमा तीव्र हुँदै गएको छ। १९९० र ९० को दशकमा भूमिगत पानीको ह्रासको दर २००० देखि हालसम्म बढेको देखाएको छ । जसले यो समस्या कसरी बिग्रँदै गएको छ भनेर प्रकाश पार्छ ।

०००

सन् २०५० सम्म २.८ अर्ब मानिसहरू गम्भीर पर्यावरणीय खतरा भएका क्षेत्रमा बस्न बाध्य हुने अध्ययनले देखाएको छ । इन्स्टिच्युट फर इकोनोमिक्स एन्ड पिस (आईईपी) द्वारा प्रकाशित प्रतिवेदनअनुसार सन् २०५० सम्ममा २.८ अर्बभन्दा बढी मानिस गम्भीर पर्यावरणीय खतरामा परेका क्षेत्रमा बस्न बाध्य हुनेछन् । यद्यपि,  हाल १.८ अर्ब मानिसहरूले गम्भीर पर्यावरणीय खतराहरूको सामना गरिरहेका छन् ।

प्रतिवेदनले विश्वभरका पारिस्थितिक खतराहरूको विश्लेषण गरी वातावरणीय क्षति, द्वन्द्व, जनसङ्ख्याको अशान्ति र जलवायु सम्बन्धी घटनाका कारण विस्थापनबाट सबैभन्दा बढी जोखिममा रहेका देश र उप-राष्ट्रिय क्षेत्रहरूको मूल्याङ्कन गरेको छ।

प्रतिवेदनले २२१ देश र स्वतन्त्र क्षेत्रहरूलाई तीन हजार ५९४ उप-राष्ट्रिय क्षेत्रहरूमा विभाजन गरेको छ, जहाँ विश्वको जनसंख्याको ९९.९९ प्रतिशत बसोबास गर्दछ। २२१ देशहरू र स्वतन्त्र क्षेत्रहरू मध्ये, ६६ कम्तिमा एउटा गम्भीर पर्यावरणीय खतराको सामना गरिरहेका छन् । 

गम्भीर पारिस्थितिक खतरा र कम सामाजिक लचिलोपनबाट पीडित देशहरूको संख्या तीनबाट बढेर ३० पुगेको प्रतिवेदनले जनाएको छ। तीन नयाँ देश हटस्पटको रूपमा देखा परेका छन्, जसमा नाइजर, इथियोपिया र म्यानमार समावेश छन् ।

दक्षिण एसिया चरम खाद्य असुरक्षामा बस्ने तेस्रो नम्बरमा रहेको क्षेत्र हो । यस क्षेत्रको जनसंख्याको लगभग नौ प्रतिशत, वा १७५ मिलियन मानिसहरू उच्च खाद्य असुरक्षाको साथ उपराष्ट्रिय क्षेत्रमा बस्छन्। यी क्षेत्रहरूको जनसंख्या २०५० सम्म २१२ मिलियन पुग्ने अपेक्षा गरिएको छ। प्रभावित अधिकांश मानिस पश्चिमी भारत वा अफगानिस्तानमा बस्छन्।

पानीसँग सम्बन्धित खतराहरू संसारले सामना गरिरहेको सबैभन्दा ठूलो पर्यावरणीय खतराहरूमध्ये एक हो। विश्वमा दुई अर्ब मानिस सुरक्षित पिउने पानीको पहुँच नभएका क्षेत्रमा बस्छन्। अफ्रिकामा पानीको जोखिम सबैभन्दा ठूलो छ भने, यो मध्य पूर्व र उत्तर अफ्रिका, रूस र एशियामा पनि बढ्दै गएको छ।

प्रतिवेदनअनुसार खाद्य असुरक्षा २५ प्रतिशतले वृद्धि हुने र द्वन्द्वको जोखिम ३६ प्रतिशतले बढ्ने अनुमान गरिएको छ । त्यसैगरी, स्वच्छ खानेपानी र प्राकृतिक प्रकोपबाट वञ्चित हुनेको संख्यामा २५ प्रतिशतले वृद्धि हुँदा द्वन्द्वको जोखिम क्रमशः १८ प्रतिशत र २१ प्रतिशतले बढेको छ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघले यसअघि नै विश्वमा जल संकट निम्तिने खतरा उत्पन्न भएको चेतावनी दिइसकेको छ । राष्ट्रसंघले आफ्नो प्रतिवेदनमा पानीको बढ्दो माग र जलवायु परिवर्तनको असरका कारण विश्वमा पानीको कमी हुँदै गएको उल्लेख गरेको छ ।

प्रतिवेदनमा विश्व अहिले नै सचेत नबने खानेपानीको हाहाकार मच्चिने समय चाँडै आउन सक्ने चेतावनी दिइएको छ । जल संकट नियन्त्रण बाहिर पुग्ने खतरा भएको राष्ट्रसंघको भनाइ छ । राष्ट्रसंघको विश्व जल विकास प्रतिवेदनमा गएको ४० वर्षयता पानीको माग वर्षैपिच्छे एक प्रतिशतले बढ्दै गएको उल्लेख छ । अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चार माध्यमहरूको सहयोगमा

प्रस्तुति: विनोद देवकोटा/लोकान्तर