काठमाडौं, ८ फागुन– वन्यजन्तु तस्करी नियन्त्रणका लागि सरकारी तथा गैरसरकारी गरी झण्डै एक दर्जन निकाय सक्रिय छन् । तर, तस्करीका घटना भने बढीरहेको देखिन्छ । गत माघ २७ गते नेपाल प्रहरीको केन्द्रीय अनुसन्धान ब्यूरो (सिआईबी)को टोलीले काठमाडौंको लैनचौरबाट २ थान गैंडाको खागसहित तीन जनालाई पक्राउ गर्यो । 

पक्राउ पर्नेमा गोरखाका हरिबहादुर ढकाल, डिलबहादुर ढकाल र उदयपुरका कृष्णबहादुर मगर छन् । पक्राउ पर्ने तीनजनामध्ये हरिबहादुर र कृष्णबहादुर नेपाली सेनाका जवान रहेको प्रहरी अनुसन्धानबाट खुयो । यो त पछिल्लो एउटा उदाहरण मात्र हो । 

सिआईबी स्थापना भएयता करिव ८ वर्षको अवधीमा वन्यजन्तु अपराध सम्बन्धी २ सय ५६ ओ अपरेशन भएका थिए । ती अपरेशनमा ५ सय ८४ जना पक्राउ परे । जसमध्ये ३१ जना विदेशी नागरिक छन् । सिआईवी प्रमुख प्रहरी नायव निरीक्षक (डिआईजी) पुस्कर कार्कीका अनुसार विदेशीमा पनि भारतीय, पाकिस्तानी र चिनिया“ नागरिकको संख्या बढी छ । 

यस्तो छ प्रहरीको पछिल्लो ८ वर्षमा गरेकाे अपरेशनकाे विवरण;

यो अवधीमा प्रहरीले ठूलो परिमाणमा वन्यजन्तुको अंग आखेटोपहार बरामद गरेको छ । सिआईवी प्रमुख डिआईजी कार्की भन्छन्, ‘सिआईवीले मूख्यगरी वन्यजन्तु तस्करी नियन्त्रका लागि अनुसन्धानको भूमिका निर्वाह गरिरहेको छ । यो अवधीमा तस्करी नियन्त्रणमा उल्लेख्य उपलब्धी हासिल भएको छ ।’

प्रहरीका अनुसार नेपाल बन्जयन्तु तस्करीको स्रोत मुलुक भन्दा पनि ट्रान्जिटका रुपमा बढी प्रयोग भएको छ । बाघ, गैँडा, चितुवा, रेडपाण्डाको तस्करी केही मात्रामा नेपाल भए पनि बाँकी वन्यजन्तुको तस्करीका लागि नेपाल ट्रान्जिट हो । 

केका लागि कुन वन्यजन्तुको तस्करी ?

नेपालमा मुख्यगरी खाग, खुर तथा छालाको लागि गैंडाको शिकार गरिएको देखिन्छ । त्यसैगरी, छाला र हड्डीको लागि वाघ र चितुवाको शिकार गरिन्छ । पित्त र नाङ्ग्राको लागि भालु मारिदै आएको छ । रेडपाण्डाको पनि छालाको लागि शिकार हुन्छ । यी वाहेक, खपटाको लागि सालक, दाह्राको लागि हात्ती, विनाको लागि कस्तुरीको सिकार गर्ने गरेको पाइएको छ । त्यस्तै, जीवित अजिङ्गर, हुचिल र विभिन्न पशुपंक्षीको पनि तस्करी हुने गरेको छ ।
 
तस्करीमा अन्तर्राष्ट्रिय जालो 

तस्करहरुको अन्तर्राष्ट्रिय गिरोहले नेपाललाई ‘ट्रान्जिट’ बनाएर भारतलगायत अन्य मुलुकबाट नेपालहुँदै वन्यजन्तुको छाला एवं आखेटोपहरको माग रहेका देशहरु चीन, भियातनाम, जापान, कम्बोडिया लगायतमा पुर्याइरहेका छन् । सिआईवीका डिआइजी पुस्कर कार्कीका अनुसार, चीरुको रौं तिब्बतबाट अवैध रुपमा निकासी गरी नेपालको बाटो हुँदै भारत जान्छ अनि बाघको छाला र हड्डी नेपालको बाटो हुँदै तिब्बत पुग्छ । त्यहाँबाट तेस्रो मुलुकमा समेत पुग्ने गरेको छ । यसलाई हेर्दा वन्यजन्तुसँग सम्वन्धित अपराध नेपाल, भारत र चीनसँग अन्तरसम्वन्धित रहेको देखिन्छ । 

नेपाल प्रहरीका पूर्व नायव महानिरीक्षक हेमन्त मल्लका अनुसार, २० प्रतिशत नेपालका वन्यजन्तु शिकारी हुने गरेपनि ८० प्रतिशत वन्यजन्तुको आखेटोपहार बाहिरबाट यहाँ आउँछ र नेपालको बाटो भएर अन्यन्त्र पुर्याइन्छ । यसमा स्थानीय व्यक्तिदेखि अन्तर्राष्ट्रिय गिरोहको तहगत संलग्नता रहेको प्रहरी अनुसन्धानबाट पत्ता लागेको छ । 

यसमा खटिने अन्तर्राष्ट्रिय गिरोहले दुर्लभ वन्यजन्तु र वनस्पतीको जानकारी दिने, चोरी शिकारी गर्ने, दलाली अर्थात मध्यस्थकर्ता गर्ने र विदेशमा निकासी गर्ने गर्छन् । 

कानूनी व्यवस्था 

वन्यजन्तुको कारोबारलाई राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन २०२९ तथा साइटिस महासन्धी १९७५ विरुद्धको अपराध मानिन्छ । जसअनुसार, गैरकानूनी तरिकाले संरक्षित वन्यजन्तु मार्ने, घाइते बनाउने, खरिद विक्रि गर्ने, हन्तान्तरण गरी लिने दिने तथा वन्यजन्तुको आखेटोपहार राख्ने, खरिद विक्रि गर्ने, ओसारपसार गर्ने व्यक्तिलाई ५ लाख रुपैयाँ देखि १० लाख रुपैयाँसम्म जरिवाना वा ५ बर्ष देखि १५ बर्ष सम्म कैद वा दुवै सजाय हुन सक्छ ।

समन्वयको अभाव 

वन्यजन्तु संरक्षणका लागि भनेर नेपाली सेना हरेक संरक्षण क्षेत्रमा सशक्त एवं व्यवस्थितरुपमा परिचालित छ । नेपाल प्रहरीको केन्द्रीय अनुसन्धान ब्युरो (सिआइबी)ले आन्तरिक संरचनामा वन्यजन्तु अपराध अनुसन्धानको लागि छुट्टै पिलर नै गठन गरेर वन्यजन्तु अपराध तथा आखेटोपहार ओसारपसार नियन्त्रणमा खटिएको छ । क्षेत्रीय स्तरमा क्षेत्रीय अनुसन्धान ब्युरो आरआइटीको स्वरुपमा सक्रिय छ । नेपाल प्रहरीका जिल्ला कार्यालय एवम् स्थानीय इकाइहरु, जिल्ला बन कार्यालय लगाएत सक्रिय छन् । तर बिभाग, राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण बिभाग, जिल्ला वन कार्यालय, स्थानीय नेपाल प्रहरी इकाई, संरक्षणक्षेत्र (निकुञ्ज, (वन्यजन्तु आरक्ष) कार्यालय आदीबीच हुनुपर्ने समन्वय अभाब देखिएको छ । सिआईवी प्रमुख कार्कीका अनुसार, प्रकृती संरक्षणमा लागेका सवै पक्षले आ–आफ्नो जिम्मेवारी इमान्दारिताका साथ निर्वाह गर्ने हो भने पक्कै पनि यो क्षेत्रमा सुधार देखिन्छ ।