कोशी प्रदेश नामाकरण भएदेखि पूर्वी नेपाल तनावग्रस्त छ । २०७९ फागुन १७ गते प्रदेश सभाका दुईतिहाइ सांसदको भोटले प्रदेशको ‘कोशी’ नामकरण गरिएको थियो । प्रदेश सभामा ९३ मध्ये ८२ जना सांसदले कोशी नामकरणमा समर्थन गरेका थिए । 

तर, नामकरणमा असहमति हुने क्रम बढ्दो छ । पहिचान पक्षधरको आन्दोलनले तनावग्रस्त पूर्वी नेपालमा शान्ति कायम गर्न केन्द्रीय तहबाट कुनै दल जिम्मेवारी बनेका छैनन् । पूर्व तातेको छ तर, केन्द्रमा नेताहरूलाई कुनै मतलब छैन । सरकार बेखबरजस्तै छ । 

आन्दोलनले सर्वसाधारण मर्कामा परेका छन् । कोशी पक्षधरमा मनोवैज्ञानिक त्रास फैलिएको छ । केही पार्टीका नेताहरूलाई आफ्नो गाउँ-जिल्ला जान अवरोध गरिएका खबरहरू आइरहेका छन् । निषेधात्मक आन्दोलनले पूर्वी नेपाल कतै जातीय भड्काउमा फस्ने त होइन भन्ने आशंका उत्पन्न भएको छ । बहुजातीय भएको मुलुकमा एकल पहिचानको मुद्दाले मुलुक नै तहसनहस बनाएका विश्वमा धेरै उदाहरण छन् । 

 ​जातीय पहिचान खोज्दा मसानघाट बनेको सुडान

कुनैबेला अफ्रिकाका थोरै शक्तिशाली मुलुकमध्ये सुडान पहिलो नम्बरमा थियो । सोमालियामा भोकमरी हुँदा सुडानका जनता पेटभरी खान पाउँथे । शिक्षा, स्वास्थ्य र विकासलगायत विविध पक्षमा सुडानअघि बढिरहेको थियो । तर, सन २००८ को मे महिनामा जातीय आन्दोलन शुरू भयो । लगातारको जातीय आन्दोलनले विकास निर्माण मात्र खरानी भएन १५ लाख सुडानी जनताले ज्यान गुमाए । पहिचानको मुद्दाबाट शुरू भएको हिंसा देश टुक्रने अवस्थामा पुग्यो ।

अन्ततः २०११ जुलाई ९ मा सुडानको दक्षिण क्षेत्र टुक्रिएर अलग देश बन्यो । सुडान र दक्षिणी सुडान अलग देश बनेको १२ वर्ष पूरा भएको छ ।

आन्दोलनकारीका माग जति पूरा हुँदै गए, उति दुवै देशमा हिंसा चर्किरहेको छ । एउटा जातिको माग पूरा हुन्छ, अर्कोले हतियार उठाइहाल्छ । यहाँका ६० वटा भाषाभाषीका जातहरू एकआपसमा लडिरहेका छन् । शुरूमा धर्मको नाममा अनि दुई जाति डिंका र न्युरबीचको लडाईंले ध्वस्त बन्यो सुडान । यी दुई जातिमा अन्य समूहगत जाति थपिएका छन् । जनता भोका, नांगा भइसके । जातीय अधिकारको आन्दोलन अझै जारी छ । 

जातीय हिंसाले सर्वसाधारण घरमा बस्न नसकेपछि संयुक्त राष्ट्रको मिसन सुडानमा कार्यरत छ । करिब तीन दर्जन मुलुकका सेनाले यहाँका नागरिकको सुरक्षा गरिरहेको छ । योमध्ये शान्ति कायम गर्न ठूलो संख्यामा खटिएको सेना हो । विभिन्न जातले उठाएका सबै माग पूरा भएपछि सुडान अहिले हरिकंगाल मात्र भएको छैन, कयौं मानिसहरू दैनिक भोकले मर्दै आएका छन् । दुवै देशको विकास तहसनहस भइसकेको छ । मानिसहरूका शव घरनजिकै गाड्न थालेपछि सुडानका अधिकांश बस्तीहरूमा फोहोर र लासको दुर्गन्धले गिद्धहरू आकाशमा घुमिरहेका हुन्छन् ।  दुवै देशका नागरिकहरूको हालत नरकजस्तो अवस्थामा गुज्रिएका छन् ।

पहिचान खोज्दा मणिपुरमा बलिरहेको आगो

भारतको पूर्वोत्तर राज्य मणिपुरमा अहिले एक महिना २५ दिनदेखि लगातार जातीय भिडन्त भइरहेको छ । यही वैशाख १४ गतेदेखि शुरू भिडन्तमा डेढ सय बढीले ज्यान गुमाइसकेका छन् । यो भिडन्त सरकारसँग नभई दुई जनजातिबीच भएको हो । अर्थात् सरकारले एउटा जातिलाई पहिचानको अधिकार दिएपछि अर्को जातिले त्यसको विरोध गरेर हिंसा भड्केको हो । भिडन्त गर्ने दुवै आदिवासी जनजाति हुन् । दुवैको रूप रंग, वर्ण, बसोबास र पुर्ख्यौली थलो एउटै छ । तर, अहिले यी दुवै जाति भिडिरहेका छन् । लडिरहेका छन् । 

यहाँ तीन जातिको बाहुल्य छ- मेइती, कुकी र नागा । जब सरकारले मेइती समुदायलाई अनुसूचित जनजातिमा सूचिकृत गर्यो, अनि कुकी र नागाले विरोध गरे । यो राज्यमा मेइतीको ५३ प्रतिशत हिस्सा छ । कुकी र नागाले मेइतीलाई जनजाति सूचीमा राख्न नहुने भन्दै हिंसा भड्किएपछि अहिले दिनहुँ मानिसहरूको हत्या भइरहेको छ । सरकारले सेना परिचालन गरे पनि दुई समुदाय एकअर्काको घरमा घुसेर मानिस मारिरहेका छन् । घर जलाइरहेका छन् ।

केन्द्र सरकारले त्यति ध्यान दिन सकेको छैन । तर, सर्वसाधारणले दैनिक मृत्युवरण गरिरहेका छन् । कयौं मानिसहरू भागेर पश्चिम बंगाल क्षेत्रमा आएका छन् । मणिपुरमा रहेका नेपालीहरू दुई समूहका जनजातिबीच भिडन्तको चेपुवामा परेर पीडा भोगिरहेका छन् । यहाँ करिब ५० हजार नेपाली भाषी समुदाय रहेको अनुमान छ । भिडन्तले स्कुल, कलेज, सरकारी भवन, अस्पताल तहसनहस भएका छन् । अझै कति दिनसम्म भिडन्त जारी रहने हो र मणिपुर खरानी हुने हो कसैले अनुमान गर्न सकेका छैनन् । 

जातीय आतंकवादले थिलोथिलो भएको श्रीलंका

कुनै जमानामा धान र अन्य खाद्यान्न चाहियो भने विश्वले श्रीलंकालाई सम्झन्थ्यो । चिया निर्यात गरेर बलियो अर्थव्यवस्था बनाएको श्रीलंका पहिचानको लडाईंले २६ वर्षसम्म आतंकको दलदल फस्यो ।

श्रीलंकामा दुई जातिको बाहुल्य छ । सिंहली र तमिल । सिहंली बहुसंख्यक भए पनि तमिलले जातीय रूपमा बराबर हिस्सा खोज्दा राज्यमा मतभेद सृजना भयो । अन्ततः सन १९८३ मा तमिलले सशस्त्र विद्रोह शुरू गर्यो । तमिल इलम लिबरेशन टाइगर्सले पहिचानको मुद्दा उठान गरेर हतियार उठायो । अबौंको सरकारी सम्पति नष्ट भयो । वैदेशिक लगानी ठप्प भयो ।

अन्ततः सेनाले कठोर आक्रमण गर्ने नीति लिएपछि तमिल टाइगर समूहको हार भयो । सन २००९ मा तमिल गुरिल्ला विद्रोह समाप्त त भयो तर, श्रीलंकन नागरिकले बित्थै ज्यान गुमाए र दुःख पाए । यो युद्धले श्रीलंका कयौं वर्षपछि धकेलियो । आखिर न तमिलहरूले जिते न उनीहरूका मुद्दा स्थापित भयो । उल्टो मानवीय र अर्बौं मूल्यको भौतिक सम्पति विनाशले श्रीलंकालाई नराम्रोसँग पछाडि पार्‍यो । यहाँ वामपन्थी मात्र होइन, जातीय नाम गरेका पार्टीहरू अहिले पनि शक्तिमा छन् । 

 जातीय पहिचान कलहको बिउ

विश्वमा सन १४०० देखि १९०० को अन्त्यसम्म धेरै देशमा पहिचानको लडाईं चल्यो । तर, जहाँ–जहाँ जात र वर्णको आधारमा हिंसा भयो त्यहाँ पहिला हतियार उठाउने जातिकै हार हुँदै गयो ।

अफ्रिकाका अधिकांश देशहरू तत्कालीन सोभियत युनियनअन्तर्गतका मुलुकहरू दक्षिण एसिया, दक्षिण अमेरिकन देश लगायतमा जातीय र धर्मका नाममा ठूला युद्धहरू भए । यी युद्धहरूमा जातीय पहिचान खोज्नेहरू पराजित मात्र भएनन् कयौं देशहरूमा विस्थापित भए ।  भारत त अहिले पनि जातीय र धर्मका नाममा हिंसा हुने मुलुकमा पर्छ । ब्रिटिसले भारत छोडेपछि भारतमा जातीय र धर्मका नाममा करिब डेढ सय बढी हिंसात्मक घटनाहरू भइसकेका छन् । 

तर, नेपालको अवस्था भने निकै भिन्न छ । नेपालमा बहुसंख्यक जाति मिलेर सुन्दर समाज निर्माण गरेका छन् । यसका केही कारणहरू छन् ।

नेपालमा राईको करिब २ दशमलव ३४ प्रतिशत बसोबास छ । लिम्बू करिब १ दशमलव ४६ प्रतिशत छन् । बाँकी करिब ९७/९८ प्रतिशत अन्य जातिको बसोबास छ । लिम्बू धेरै भएका जिल्लामा पाँचथर, तेह्रथुम र ताप्लेजुङ हुन् । यिनमा करिब ४० प्रतिशत लिम्बूको बसोबास छ । राई खोटाङ र भोजपुरमा ज्यादा छन् । हाल विवादास्पद कोशी प्रदेशमा मोरङ, सुनसरी, झापाजस्ता मधेशको भूभागमा फैलिएका ठूला जिल्लाहरू पनि छन् ।

शेर्पाको बाहुल्य भएको सोलुखुम्बु पनि यहीँ छ । पूर्वी नेपालमा सबै जाति अटेका छन् । जहाँ अनेक जातजातिको बसोबास छ । यादवदेखि कुसवाहसम्मका जातिहरूको थातथलो छ । दत्तदेखि भट्टसम्मका नागरिक बस्छन् । पूर्वका यी जिल्लाका सबै गाउँ शहरहरूमा ब्राम्हण, क्षेत्री, ठकुरी, राणा र शाहहरूको उति नै बसोबास छ । अहिले चलेको आन्दोलन पहिचानको हो ।

अब हेरौं कुन जातको कस्तो इतिहास छ । नेपालको इतिहासमा सबैभन्दा पहिले भित्रिने किराँतहरू हुन् । इशापूर्व ७ सय वर्ष पहिले किराँतहरू पूर्वी नेपालमा मंगोलियाका क्षेत्रबाट यहाँ प्रवेश गरेका हुन् भन्ने पहिचानका इतिहासमा उल्लेख छ । उपत्यकामा पहिलो किराँती राजा यलम्बर थिए र नेपालमा सबैभन्दा लामो शासनकाल किराँतकाल हो । 

अर्को काल हो लिच्छवीकाल । अर्थात् हालका शाक्य र मल्लहरूको शासन । कतिपय इतिहासका जानकारले यो काललाई क्षेत्रीय काल पनि भन्छन् । यो अझै अपुष्ट छ । यी जात पनि यहाँका होइनन् । भारतको मुजफ्फपुरतिरबाट भित्रिएका थिए । लिच्छवीकाल नेपालको एक स्वर्णिमकाल पनि हो । 

त्यसपछि शुरू भयो मल्लकाल । हाल उपत्यकाका नेवार मल्लहरूको शासन थियो त्यो बेला । तर, यी नेवारहरू एकआपसमै भिड्न थालेपछि मल्लकाल अन्त्य भयो । मल्लकालका अन्तिम राजा यक्ष मल्ल थिए भने नेपालको इतिहासमा यो सबैभन्दा झुर काल थियो । यी मल्लहरू भारतका विभिन्न प्रान्तबाट नेपाल छिरेका थिए । 

अर्को काल हो शाहकाल । गोर्खाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले उपत्यका आक्रमण गरेर विजयी भएपछि शुरू भएको काल हो शाहकाल । शाहकाल अहिलेको पुस्ताले व्यहोरेको काल पनि हो ।

यी शाह, ठकुरी पनि भारतका राजस्थान, मध्यप्रदेश र आन्द्र प्रदेशबाट नेपाल भित्रिएका थिए । उता थारूहरू पनि भारतका उत्तरी भूभागबाट नेपालको तराईमा आएर बसोबास गरेका थिए । अफ्रिकाबाट भारत छिरेका थारूहरूलाई नेपाल भित्र्याउनेमा पृथ्वीनारायण शाहको योगदान रहेको इतिहासमा उल्लेख छ । भूमिपुत्रको पहिचान बनाएका थारूहरू जंगलको पूजा गर्छन् । यादव, साह, सहनी, राउत, महतोलगायत भारतको उत्तरी क्षेत्रबाट नेपाल भित्रिएका थिए । 

ब्राम्हण, क्षेत्रीको नेपाल प्रवेश करिब सन १६०० वरपर भएको ऐतिहासिक तथ्यका आधारमा अनुमान गर्न सकिन्छ । हुन त लिच्छवीकाल पनि क्षेत्रीय काल हो भनेर अर्कोतिर व्याख्या गरिएको छ । तर, खासगरी ब्राम्हण, क्षेत्री र ठकुरीहरू ककेसस क्षेत्र (युरोप एसियाकोबीच भाग) अर्थात हालको अर्मेनिया, अजरबैजान, टर्किए, इरान र जर्जियाका क्षेत्र हुँदै भारत प्रवेश गरेका र त्यहाँ केही शताब्दी बसेर नेपाल भित्रिएका हुन् भन्ने जानकारहरूको भनाइ छ ।

भारतको कुमाउ, गढवाललगायत स्थानबाट ब्राम्हण आएका थिए । त्यसैगरी हिमाली क्षेत्रका भोटे र गुरुङ तिब्बतका विभिन्न जिल्लाबाट नेपाल भित्रिएको सय वर्ष नाघेको छैन । 

नेपालको शासकीय इतिहास करिब २६०० वर्षको अनुमान गर्न सकिन्छ । यो कालखण्डमा हरेक जातहरू नेपाल भित्रिएका रहेछन् । फरक यति हो, कोही अलि पहिला आए भने कोही अलि ढिला । किनकि विश्वमा मानिसको पहिचान बोकेका क्षेत्र भनेको अफ्रिका, मंगोलिया र युरोप मात्र भएको पुष्टि भइसकेको छ । जब चारैतिरबाट विभिन्न जातजाति आए तब सबै मिलेर बस्न थाले । विश्वमा जातीय लडाईं चर्कंदै गर्दा नेपाल भने सधैं शान्त बन्यो । हाम्रा सबै गाउँघर र शहरहरू सबै जातजाति मिलेर बसेको मिश्रित समुदाय छ । एकल जातिको पहिचान यहाँ छैन । नेपाल मात्र त्यस्तो देश हो जहाँ सबै जातजाति मिसिएर बसेको अवस्था छ । 

आधुनिककालपछि नेपालमा अन्तरजातीय विवाह बढ्यो । अहिले अन्तरजातीय विवाहबाट जन्मिएका सन्तान करिब ६० लाख भएको अनुमान छ । यो अर्थमा हामी सबैको रगत सबै नेपालीमा अन्तरघुलित छ । यी सबै केवल नेपाली मात्र हुन् । दुनियाँ अहिले वैज्ञानिक युगमा दौडिरहेको छ । तर, हामी ५ सय वर्षअघि विश्वमा चलिरहेको पहिचानका मुद्दा बोकिरहेका छौं । 

कसलाई कुन जातिको प्रदेश दिने ? तथ्यांक विभाग ०७८ को विवरण अनुसार, अहिले नेपालमा १ सय ४२ भाषाभाषीका जात छन् । किनकि सबै जातजातिका आ-आफ्ना महत्वपूर्ण इतिहास छन् । त्यसैले, जातबाट होइन, ‘नेपाली’ झल्कने पहिचानमा हामी किन नजाने ?

 अन्त्यमा,

पहिचान अर्थात् परिचय । संसारका हरेक व्यक्ति, समुदाय र जातको परिचय छ । तर, मानव सृष्टि हेर्यो भने मानिसको एउटै पहिचान स्थल अफ्रिकाकै जंगल हो । त्यसपछि संसारभरि फैलिएर विभिन्न रंग, जाति, सम्प्रदायमा विभाजन भएका मात्र हुन् । 

जनजाति भनेको छोटो अर्थमा जनताको जाति हो । अब प्रश्न उठ्न सक्छ कुन जाति जनताको नहोला र ? हामी प्रत्येक जातिले बुझ्न आवश्यक छ कि नेपाल बाहिर जाँदा कसैलाई पनि मधेशी, पहाडी, हिमाली, दलित, ब्राम्हण, क्षेत्री, राई, लिम्बू भनेर चिन्दैन । हामी सबैलाई विश्वले केबल नेपाली भनेर चिन्छ । अनि विश्वले नेपाली भनेर चिन्छ भने घरभित्र आफ्नो परिवारलाई पहिचानको परिचय दिनुपर्छ र ? नेपाल आफ्नै घर त हो नि !

नेपालीजस्तो पहिचान अर्को कुनै पहिचान छैन भन्ने एक पटक सबैले अन्तर्मनबाट मनन् गर्ने कि ! जसरी हामी डेनमार्कको नागरिकलाई डेनिस भनेर चिन्छौं, त्यसरी नै हामी नेपाली मात्र भनेर परिचय दिन पाउनु नै सौभाग्य हो । एक पटक जातीय पहिचान खोज्दा तहसनहस र हरिकंगाल भएका मुलुकहरूतिर फर्केर घोत्लिने पो हो कि !