कपाल सेतै फुलिसकेको छ । मुख चाउरिसकेको छ । तैपनि उनी निरन्तर सिर्जनामा छन् । केही न केही लेखिरहन्छन् ।

सानैदेखिको यो सोख उमेरले ७५ वर्ष पार गरिसक्दा पनि उस्तै छ । गत श्रीपञ्चमीको दिन जीवनको ७५ औं वर्ष मनाएका उनले जीवनमा धेरै आरोह–अवरोह पार गरे ।

कुलिन परिवारमा हुर्के–बढेका उनलाई पैसाको खासै खाँचो परेन । सुखसुविधामै चले । तैपनि एकबारको जुनीमा समाजलाई केही योगदान गर्नुपर्ने भन्ने हुटहुटीले निरन्तर सिर्जनामा लीन बनायो । त्यसैले क्षेत्रबहादुर कुँवरको परिचय एउटा मात्र छैन । उनी साहित्यकार हुन् । उनी शिक्षासेवी हुन्, संस्कृतिकर्मी, समाजसेवी, सञ्चारउद्यमी पनि । 

उनी १० वर्ष पनि पुगेका थिएनन् । राजा त्रिभुवन पहिलो पटक हवाइजहाज चढी पोखरा सवारीको कार्यक्रम थियो । राजा आउने भनेपछि त्यो विषय खडेरीको आगो फैलिएझैं फैलियो । राजा भनेका अर्कै विशेष रूप र प्रकृतिका हुन् भन्ने मानसिकता आममानिसमा व्याप्त थियो । राजा र जहाजलाई समेत नजिकबाट हेर्ने हुटहुटी बोकेर गाउँटोलको हुलसँग निकट हुँदै तर उछिन्दै उछिन्दै पोखरा एयरपोर्ट पुगे उनी । हवाई ग्राउन्डलाई तारबार गरिएको थिएन । सुरक्षाका लागि केही पुलिस र सेना तैनाथ थिए ।

महिलाको उपस्थिति अति न्यून थियो तर चारैतिरबाट आएका जुलुसले ठाउँ भरिभराउ र खचाखच थियो । झण्डा फहर्‍याइएका थिए । जयजयकारका नारा घन्किएका थिए । करीब आधा घण्टाको व्यग्र प्रतीक्षापछि जहाज मैदानमा ओर्लियो । विचित्र स्वरूपका राजा अब देखापर्ने कुरा उनको मगजमा सजिएको थियो । राजालाई जतिसक्दो नजिकैबाट नियाल्न चाहनेहरूको भीडले उनलाई कौतुहल बनायो । भीडभित्र उनको आँखाले राजा देख्न त परै जाओस्, सास फेर्न समेत गाह्रो भयो । उनी मान्छ्यै मान्छेको धक्काले रगडिए, निस्सासिए । झण्डै इहलीला सकिएको !

मानिसभित्रै खाँदिएका उनको उद्धारको याचना सुरक्षाकर्मीले सुने र उद्धार भयो । यसलाई जीवनमा कहिल्यै नबिर्सने क्षण हो भन्छन् उनी । त्यसबेला यदि जीवन सकिएको भए आज ७५ वर्ष मनाउने थिएनन्, सायद । 

पोखरा महानगरपालिका–१४ मझेरीपाटनस्थित स्वर्गद्वारी निवासमा बसोबास गर्ने उनले लोकान्तरसँगको कुराकानीमा जीवन बाँचेको अर्को किस्सा सुनाए –

म ८/९ वर्षको हुँदो हुँ । एक दिन शरीर तात्दैतात्दै आएको अनुभव हुँदै थियो । घरकालाई पनि भनिनँ र मलाई पनि यसै भएको हो भन्ने थाहा भएन । आमा भान्सामा खाना पस्किन लाग्नुभएको थियो । शरीर निकै तातेको थियो । एक्कासी टाउको समेत दुखेर आयो । दुवै हातले टाउकाको दुई पाटाको कपाल समाउँदै मुर्छा परेछु । केही पत्तो भएन । त्यहाँ भएकाहरूले चिच्याउँदै कराउँदै बाहिर पटाहामा ल्याएछन् । उसबेला डाक्टर हस्पिटल भन्ने केही थिएनन् । पोखराको विजयपुर पारि हटियामा नेवारको ज्वाइँ भनेर चिनिने बुद्धिलाल राजवंशी वैद्य कहाँबाट सैनीपात (टाइफाइट) को आयुर्वेदिक औषधि ल्याएर माहिला दाजु खेमबहादुरले खुवाएछन् । बेलुकी ४ बजेतिर मात्र म ब्युँझिएछु । होसचेत बल्ल खुलेछ । कसैले पनि यो बाँच्छ भनेर नठानेका । सबैले आशा मारेका । मात्र २ रुपैयाँको औषधिले पुनर्जन्म पाएँ । त्यही २ रुपैयाँको औषधिले बाँचेको बालक विभिन्न आयामको त्रिवेणी हो ।

साहित्यकार क्षेत्रबहादुर

उनले हालसम्म ८ कृृति लोकलाई अर्पण गरिसकेका छन् । उनको जीवन कथा (आत्मकथा), क्षेत्रबहादुर कुँवर (आत्मवृतान्त), जिन्दगी हाँसो भनेको त आँसु पो रहेछ (कविता संग्रह), संयोग भनांै या भाग्य (मनोवैज्ञानिक उपन्यास), नारी स्वतन्त्रता र त्यसमाथिको बलात्कार (निबन्ध संग्रह), मनको देश (कविता संग्रह), भूमिगत अभिव्यक्ति (कथा संग्रह) र अलिकलि बाँच्न सिक्दा (कविता संग्रह) प्रकाशित छन् । 

पृथ्वीनारायण क्याम्पस पढ्दाताका विद्यार्थी राजनीतिमा उनी संलग्न थिए । २०२५ सालमा कलेजको विद्यार्थी संगठनबाट प्रेषित र अध्यक्ष दीपेन्द्रबहादुर क्षेत्री (नेपाल राष्ट्र बैंकका पूर्व गभर्नर) द्वारा हस्ताक्षरित पत्र प्राप्त गरे । पत्रमा स्ववियू मुखपत्रका रूपमा प्रकाशित ‘माछापुच्छ्रे’को सम्पादन मण्डलमा रही काम गर्न अह्राइएको थियो । उनले सो कार्य कुशलतापूर्वक सम्पन्न गरे । त्यसबाट मैले धेरै सिक्ने र अनुभव सँगाल्ने अवसर प्राप्त गरे । 

२०३९/०४० सालतिरबाट उनको साहित्य लेखनमा अर्को मोड आयो । पार्टीको मुखपत्रका रूपमा प्रकाशित ‘भञ्ज्याङ’ साप्ताहिक पत्रिकाको सहसम्पादक बने उनी । पत्रिकामा प्रायः राजनीतिक लेखहरू प्रकाशित गरिरहनुपर्थ्यो । अभिव्यक्तिमा कलात्मकता थपेर रसमय तुल्याउनका खातिर गरिएको साधनाले उनलाई साहित्य लेखनतर्फ अभिप्रेरित गर्‍यो । 

उनका साला प्रेमराजा महत रेडियो नेपालमा उदीयमान ताराको रूपमा देखिँदै थिए । उनीमार्फत सम्बन्ध तत्समयमा चर्चित गायकगायिकासँग जोडिन पुग्यो । कलम नचलाई बस्न सकेनन् । त्यतिबेला गाइएका गीत विभिन्न छन्दमा रहेका छन् । कतिपय गीतिलयका कवितासहित अन्य गद्य कविता समेटी पुस्तकाकार रूप दिएर पहिलो कृति प्रकाशित गरे । त्यो थियो – जिन्दगी हाँसो भनेको त आँसु पो रहेछ । 

पत्रकारितामा क्रियाशील

२०२८ सालपछि नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीमा वैचारिक अन्तरविरोध उठ्न थाले । ठूला–ठूला विभाजन देखिन थाले । पार्टी हेडक्वार्टरलाई बलियो आड दिँदै आएका प्रभावशाली नेता छिन्नभिन्न हुँदै गए । पार्टीभित्र राजनीतिक, आर्थिक संकट चुलिँदै गयो । २०३५ सालमा पुष्पलालको देहावसान भएपछि पार्टीमा उत्पन्न संकट उत्तराधिकारीले टार्न सकेनन् । आर्थिक समस्या हल गर्न जे पनि गर्नुपर्छ भन्ने प्रस्तावलाई पुष्पलालले पटक्कै स्वीकारेनन् । आर्थिक समस्याले पुष्पलाललाई ठूलो तनाव दियो । सम्भवतः त्यो समस्या नै उनको निधनको मूल कारक बन्यो । उग्र सोच भएका केही नेतृत्वले केही अप्रिय घटना पनि घटाए । 

गण्डकी अञ्चल कमिटीभित्र के गर्ने, के नगर्ने भन्ने सन्दर्भको बहस पैरवीमा हतियार नै चले । आफ्नो विचार अस्वीकार गरेको भनी हुन आँटेको खुकुरी प्रहारबाट पुष्पलालको लाइनका एक व्यक्तिले झ्यालबाट हामफालेर ज्यान जोगाए । यस्ता गतिविधि हुँदै जाँदा पार्टी तल्लो तहसम्मै कमजोर र निस्क्रिय बन्दै गयो । यस्तो विषम परिस्थितिमा प्रजातान्त्रिक धार बोकेर आएको विष्णुबहादुर मानन्धर नेतृत्वको कम्युनिस्ट पार्टीमा लमजुङ, तनहुँ, कास्की र स्याङ्जाका धेरै साथी विविधत् रूपले प्रवेश गरे । 

२०३८ सालसम्म लगातार पुष्पलालले नेतृत्व गरेको पार्टीको जिल्ला कमिटीमा रहेर काम गर्दै आएका थिए । मानन्धर पक्षधर भएपछि जिल्ला कमिटीअन्तर्गत जिल्ला सेक्रेटरियल सदस्य भएर काम गर्न शुरू गरे । त्यसबेला पार्टी प्रवेश गरेका साथीहरू मिलेर साप्ताहिक रूपमा ‘भञ्ज्याङ’ पत्रिका प्रकाशन भयो । पत्रिकाको सम्पादकमा वरिष्ठ पत्रकार विश्वबन्धु भण्डारी र उनी सहसम्पादक थिए । भञ्ज्याङ अझैं पनि तनहुँबाट प्रकाशित हुँदै आएको छ । 

२०४० सालसम्म ‘दृष्टि’, ‘राष्ट्रपुकार’, ‘मातृभूमि’ जस्ता केही राष्ट्रिय पत्रिकाहरू मात्र पोखरा आउँथे । स्थानीय पत्रिकाहरू १० वटा जति प्रकाशित हुन्थे, जो नियमित थिएनन् । त्यसो हुँदा आफ्नो हकहितका लागि संगठित हुने कुरै भएन । पत्रकारको हकहितका लागि पोखरामा क्रियाशील पत्रकार र छापाखाना सञ्चालकलाई समूहबद्ध गर्दै लगे । विश्वबन्धु भण्डारीलाई संयोजक बनाएर २०४० असार ११ सालमा विधिवत् रूपमा नेपाल पत्रकार महासंघ कास्कीको पहिलो निर्वाचन गरेका थिए । निर्वाचनबाट सभापतिमा उमाकान्त शर्मा, उपसभापतिमा उनी क्षेत्रबहादुर, सचिवमा बद्रीविनोद प्रतीक, सहसचिवमा गजेन्द्र भण्डारी, कोषाध्यक्षमा केशव भण्डारी लगायत निर्वाचित भए ।

शिक्षासेवी क्षेत्रबहादुर

रेडक्रस सोसाइटीद्वारा तिब्बतीयन शरणार्थीको लागि सञ्चालित टासिलिङ तिब्बतीयन स्कूलमा १ जना नेपाली शिक्षकको विज्ञापन खुलेको थाहा भयो । उनीजस्तै धेरैले दरखास्त पेश गरेका थिए । तोकेको मितिमा लिखित परीक्षा र अन्तर्वार्ता दिए, उनी छानिए । 

२०२५ सालको नियुक्तिबाट प्रतिमहिना १५० रुपैयाँ तलब पाउने गरी शिक्षक पदमा बहाली भए । दिन बित्दै गए । छोरेपाटन स्कूलमा शिक्षण गर्दै थिए । २०३० सालमा प्रअ समेत रही कामकाज गर्नू भन्ने व्यहोराको जिल्ला शिक्षा कार्यालयद्वारा प्रेषित पत्र प्राप्त भयो । विदेशी नागरिक प्रअ हुन नपाउने भएपछि उनी नै प्रअको भूमिकामा रहे । 

पछि उनी पोखरा–५ मालेपाटनस्थित धर्मस्थली निमाविमा सरुवा भए । त्यसबेलामा नै विद्यालयमा ३५० भन्दा बढी विद्यार्थी अध्ययन गर्दथे । भौतिक अवस्था त्यति साह्रो मजबुत थिएन । फर्निचर निर्वाहमुखी खालका थिए । ४ वर्षपछि उनलाई सेवाकालीन १ वर्ष तालिममा पठाइयो । तालिमबाट फर्केपछि २०३५ सालमा शिक्षा शाखाले पोखरा–१४  छिनेडाँडास्थित शुक्रराज बलभद्र स्कूलमा सरुवा गर्‍यो । उनको घरदैलोमै स्कूल थियो । आउजाउमा सहज भयो । किनकि उनको इमान्दारी, क्षमता र लगनशीललाई शिक्षा शाखाले राम्ररी चिनेको थियो । १४ वर्षभन्दा बढी शुक्रराज बलभद्र स्कूलमा प्रअ भए । त्यही स्कूलमा ३ वर्ष व्यवस्थापन समिति अध्यक्ष भएर काम गरे । 

२०५२ सालमा नेपालमा सशस्त्र जनयुद्ध शुरू भयो । उनलाई जिल्ला शिक्षा कार्यालयले २०३५ सालदेखि २०४७ सालसम्म प्रअ रहेको विद्यालयमा अध्यक्ष पदमा मनोनयन गरेर पठायो । विद्यालय जटिल समस्यासँग जुधिरहेको थियो । विद्यालयको शैक्षिक स्तर खस्कँदै गएको थियो । नयाँ शिक्षा लागू हुँदादेखि नै निमावि तहका रूपमा सञ्चालित बलभद्र विद्यालय बाक्लो जनआवादी भई आवश्यकता महसूस हुँदा पनि लामो समयसम्म थप उचाइ प्राप्त गर्न सकेन । उनको आगमनपछि मावि तह सञ्चालन भयो । कसैको लोभ लालचमा फसेनन् । कसैको धाक धम्कीले डराएनन् । इमानदारीसाथ काम गरे । शिक्षाको गुणस्तरमा उल्लेख्य सुधार गरे । विद्यालयमा भौतिक सुविधा पनि जोडजाड गरे । अनेक अप्ठ्यारो परिस्थितिसँग जुध्दै बनाएको जग भत्काउने कार्य पछिल्ला पिँढीबाट नहोस् भन्ने उनको सदीक्षा छ ।

२०४५ सालमै उनी आफैंले लालीगुराँस इङ्गलिस स्कूल चलाए । त्यसका निम्ति १० रोपनी जग्गा मात्र १ लाख रुपैयाँमा बेचे । ब्लक र टिन मिलाएर ३/३ कोठे २ घर बनाएर स्कूल सञ्चालनमा ल्याइछाडें । पछि विविध कारणवश स्कूल बन्द भयो । 

उनको घर कम्पाउन्डबाटै राम्रैसँग नियाल्न सकिने रामेश्वरी विद्यालयको स्थिति पनि दारुण नै थियो । स्थानीय, गन्यमान्य, भद्रभलादमी, इष्टमित्र, शुभचिन्तक, दोस्तीदामली, उमेर पुगेका पूर्व विद्यार्थीहरू, सामाजिक, राजनीतिक कार्यकर्ता आदिले आफ्नै आँगनछेउको रामेश्वरी विद्यालयमा पनि केही गर्नुपर्‍यो, कति सधैं बाहिर मात्रै गर्नुहुन्छ भन्ने विचार बरोबर राख्न थाले । मनमा हुटहुटी जाग्यो । अर्को एउटा अठोटको कोपिला बिस्तारै फक्रिन थाल्यो । उनले त्यहाँ पनि विद्यालय व्यवस्थापन समिति अध्यक्ष भएर सेवा गर्ने मौका पाए ।

विद्यालयको आर्थिक स्थिति सुधार्न विद्यालयमा महायज्ञ आयोजना गरे । उनी आफैंले १ लाख रुपैयाँ बुझाएर चन्दा सहयोग आरम्भ आफैबाट गरें । महायज्ञबाट करीब ३७ लाख रुपैयाँ संकलन भयो । दानसहयोगकै परिणामले विद्यालयमा शैक्षिक र भौतिक व्यवस्थापनमा अपेक्षित सुधार गर्न सकिएको हो । १ लाख रुपैयाँ ऋण भारमा रहेको विद्यालयले जुन फड्को मार्‍यो, त्यसलाई हेर्दा उनी गौरवान्वित रहेको बताउँछन् ।

फिल्म निर्माता पनि 

२०५० साल आसपासका वर्षमा सानो पर्दाका चलचित्र बनाउने लहरले पोखरा शहरमा ठूलै बाढी ल्यायो । त्यो बेला ठूलो पर्दाका चलचित्र पनि छ्यासछ्यास्ती निर्माण भइरहेकै थिए । चलचित्र निर्देशकहरू चलचित्रमा लगानी गर्न चाहनेको खोजीमा लागि पर्थे । नायकनायिकाहरू ठूलै धनराशी दिएर चलचित्रमा प्रवेश गर्न खोज्थे । सानो पर्दामा खेलेपछि ठूलो पर्दाको नायक नायिका बन्न बाटो खुल्छ भन्ने गाइँगुइँ यत्रतत्र प्रचारित थियो । 

२०५२ सालमा खेत बेचेरै विश्वशान्ति फिल्म प्रोडक्सनको व्यानरमा ‘अन्तिम सजाय’ फिल्ममा लगानी गरे उनले । निर्देशक दीपकमान उदास थिए । नायक देशभक्तसिंह कुँवर र नायिका प्रवीना केसी थिए । 

सञ्चार उद्यमी क्षेत्रबहादुर 

२०७० सालको कुरा हो । उनले ३४ लाख रुपैयाँ खर्चेर मेघा एफएम ९५.४ मेगाहर्ज सञ्चालनमा ल्याए । काठमाडौंको एक टीमसँग किनेको रेडियो पोखरा ल्याई व्यवस्थापन र सञ्चालन गर्दा १ वर्षको अवधिमा कूल खर्च एवं लगानी ४० लाख पुग्यो । अचेल कोरोनाले सञ्चार क्षेत्र तहसनहस छ । कर्मचारीको पारिश्रमिक र व्यवस्थापन खर्चसहित मासिक १ लाख रुपैयाँ पर्न जान्छ । आम्दानी खासै हुन नसके पनि जसोतसो उनले जोहो गरिरहेका छन् । आफू अध्यक्ष छन् भने प्रबन्ध निर्देशकमा छोरा अलौकिक कवि देशभक्तसिंह कुँवर प्रबन्ध निर्देशक भई सम्हालिरहेका छन् । उनी भन्छन्, ‘जनतामाझ सूचना पुगेको छ । नयाँ–नयाँ प्रतिभा प्रस्फुटनको अवसर मिलेको छ । सानै भए पनि भुल्ने र रोजगारको अवसर सिर्जना भएको छ । आफूले गुमाएर पनि समाज, राष्ट्र, समुदाय एवं सरोकारवाला व्यक्ति एवं संस्थालाई केही दिन सकेकोमा गौरवबोध महसूस हुन्छ ।’

उनी भन्छन्, ‘संसारको लीला विचित्रको छ । दुनियाँमा सब चिज छ । त्यसले नै संसारलाई चलाइरहेको छ । यो जीवन रहुञ्जेलका लागि छ । जीवन गुमेपछि न कोही न केही । सबै छोडेर जाने हो । अभिनय सकिएपछि मञ्च छोड्दै पर्छ । यो निर्विवाद तथ्य हो । अन्तिम सत्य हो ।’

आफ्नो घरभन्दा बाहिर मृत्यु भएमा भरसक आफ्नै घरमै ल्याउने कार्य गरियोस् र आफ्ना सन्तति अनि वंश र कुलका सबै व्यक्तिको यथासम्भव अनिवार्य उपस्थिति रहोस् भन्ने उनको चाहना छ । विभिन्न रोगले ३ वटा अप्रेसन झेलिसकेका उनी गत हप्ता पुनर्जीवन लिएर पोखरा फर्केका छन् ।

केही दिनअघि मुखबाट रगत बगेपछि तत्काल हेलिकोप्टर चार्टर गरेर ग्राण्डी अस्पतालमा सफल उपचार गरिएको थियो । सामाजिक सेवामा उत्तिकै क्रियाशील उनले आपूmले अध्यापन गरेका तथा संलग्न रहेका विभिन्न संघसंस्थामा क्रमशः अक्षयकोष घोषणा गर्ने बताइसकेका छन् । परिवारमा उनका पत्नी, २ छोरा, २ छोरी र नातिनातिना छन् ।