माओवादी पुनर्संरचनाको बहस : आन्तरिक प्रतिस्पर्धाको कुरामा हामी किन सशंकित देखिने ?

एक ऐतिहासिक कार्यभार सकिएपछि हामी खुम्चिँदै गयौं । गणतन्त्र घोषणाको वरिपरि हामीसँग जुन चार्मिङ थियो, गणतन्त्र कार्यान्वयन र 'सर्भिस डेलिभरी'को गुणस्तर जाँच्ने क्रममा आइपुग्दा हाम्रो चार्म छायाँमा बदलिने खतरा छ । त्यसो भए अब के गर्ने ? अब हाम्रासामु दुई विकल्प छन्- पहिलो परिवर्तन होऊ, दोस्रो समाप्तिलाई स्वीकार ।

हामीसँग हाम्रो गौरवशाली इतिहासका भावनाहरू छन् । ती भावनाको व्यवस्थापन गर्ने हामीसँग तरिका पनि दुईवटा छन्, पहिलो इतिहासको गौरवशाली विरासतलाई थप समृद्ध गर्दै त्यसलाई सभ्यताको रूपमा विकसित गर्ने । त्यसो गर्दा हामीले आजको सामाजिक परिवेश र स्विकारोक्ति एवं आम मानिसको व्यापक सहभागिता र उनीहरूलाई पनि स्वामित्वको शेयर वितरण गर्ने र लाभ लिने वातावरण तय गर्नुपर्ने हुन्छ ।

दोस्रो, इतिहासको परिशुद्धता कायम गर्दै ती अमूल्य पल र घटनाहरूलाई पछ्याउँदै त्यही फ्रेमवर्कमा काम गर्ने र हाम्रा गौरवशाली विरासतलाई संग्राहालयमा कैद गर्ने । अतः इतिहासलाई समृद्ध र वैभवपूर्ण विराट सभ्यताको रूपमा विकसित गर्ने वा त्यसलाई जीर्ण भग्नावशेषमा परिणत गरि संग्रहालय वा लाइब्रेरीमा सीमित गर्ने ? माओवादी आन्दोलनको बारेमा अब भावनात्मक बहस पैरवीले मात्रै काम गर्ने छैन, हामीले निकै निर्ममतापूर्वक र बुद्धिमतापूर्वक यसलाई पुनर्संगठित गर्न जरुरी छ । 

भावनाका ज्वारहरू यति शक्तिशाली हुन्छन् कि हाम्रो विगत इतिहासको सती प्रथालाई हेरे हुन्छ । प्रचलित अभ्यास र भावनाको सम्मान खातिर हजारौं महिलाले आफूलाई पतिसँगै चितामा होमे ।  हामीलाई इतिहासको त्यो क्रुर प्रथाप्रति आज पश्चाताप त छ, तर अब हाम्रो पश्चातापले हजारौं–लाखौं महिलाहरूको जीवनलाई फिर्ता ल्याउन सक्ने छैन । स्वयं म आफैंले करिब ४ वर्ष बढी भावनाको ज्वारमा बगिरहँदा गरेको अनुभूतिलाई यहाँ व्यक्त गर्दैछु । भावनात्मक आवेशमा मैले विषयलाई जसरी राजनीतिकरण र सैद्धान्तिकीकरण गर्ने प्रयत्न गरें त्यो समय र त्यसमा खर्चिएको ऊर्जाको बर्बादीलाई म चाहेर पनि फिर्ता ल्याउन सक्दिनँ ।

भावनालाई प्रचलनको जामा पहिराउँदा र स्वार्थलाई राजनीतिक रंगले पोत्न खोज्दा ७० को दशक विभिन्न नामका माओवादी घटकहरूका लागि विभक्त, विरक्त र पट्यारलाग्दा सैद्धान्तिक बहसको अतिरिक्त समय बिताउने कालखण्ड बन्यो । एकातिर माओवादी नाम, साम्यवादी आदर्श र एकल कम्युनिस्ट सत्ताका बारेमा हामीले बहस गरिरह्यौं अर्कोतिर त्यही नामप्रतिको भावनात्मक लगावमा अन्य कम्युनिस्ट शक्तिलाई गोलबन्द गर्न अप्ठ्याराहरू सिर्जना भए । साम्यवादी आदर्श र पूँजीवादमा जिउने जीवनशैलीका जटिलताहरूका बीच हामी आफैं सामाजिक रूपमा अलग–थलग हुने वा पूँजीवाद र साम्यवादको बीचबाट जीवन, अस्तित्व, उद्देश्य र लक्ष्य पूरा गर्ने भन्ने ठाउँमा आइपुग्यौं । यसर्थ हामी भावनाको सती जान तयार हुने वा विवेकले देखाउने परिवर्तनको राजमार्गमा कुद्ने दुईमध्ये एक विकल्प छनोट नगरी हाम्रो अस्तित्व र आयुको छिनोफानो हुँदैन ।   

मलाई लाग्छ, हामीले आफूलाई रिफर्मकै लागि उभ्याउनुपर्छ । हामी परिवर्तनकै लागि तयार हुनुपर्छ । रिफर्म सम्भव छ र रिफर्ममै मात्र यस पार्टीको जीवन र भविष्य छ । हामीसँग पर्ख र हेरका लागि समय छैन । यथास्थितिको डुंगामा धेरैबेर रहन सक्दैनौं र पार लाग्न त झन् डुंगा चलाउनै पर्छ, त्यो पनि अझ बेगले ।

हामीसँग सच्चिने विकल्प छ र सच्चिनुमै मात्र भाग्य र भविष्य छ । सच्चिनका लागि हामीले जोखिम मोल्नुपर्छ, जोखिम मोलेरै हामी यहाँसम्म आइपुगेका हौं । सक्किन त केही गर्नैपर्दैन केबल निष्क्रिय भइदिए पुग्छ । सच्चिनका लागि हामीसँग ठोस र गम्भीर रूपान्तरणको खाँचो छ । हामीले हाम्रा स्वभाव, प्रथा, प्रचलन र बेवास्तामा रहेका स–साना कुराहरूमा पनि परिवर्तन गर्नैपर्छ । परिवर्तन भविष्य हो र भविष्य नै स्वर्णिम यात्राको टाइम ट्राभलर हो ।

दर्शन र विज्ञानलाई दिशानिर्देश गरिरहेको समय यात्रा हामी राजनीतिकर्मीका लागि पनि हो, हाम्रो अर्गनाइजेसन र हाम्रा कार्यक्रमहरूका लागि पनि हो । हामीले समयको गति पछ्याउन सकेनौं भने हाम्रो इतिहास चिम्पाञ्जीको जस्तै बन्नेछ । आजको मानव प्रजातिसँग ९२ प्रतिशत डी.एन.ए. मिल्ने चिम्पाञ्जी सकिनुका कारणमध्ये एक प्रमुख कारण हो उसले अरू चिम्पान्जीसँग सम्पर्क–समन्वय र मेलमिलाप गरी बौद्धिक विचारविमर्श गर्न सकेन । मान्छेलाई समूहमा काम गर्न आनन्द आउँछ । जमघटले रमाइलो माहोल दिन्छ । तर, ४०/५० वटा चिम्पाञ्जी एक ठाउँमा पुगे भने ती आफैँ एकअर्कालाई चिथोरेर सकिन्छन् । हामी एक अर्कालाई चिथोरेर सकिने कि ? सम्पर्क–समन्वय र सहकार्यको गतिलाई तीव्र लिएर सच्चिने ?

प्रज्ञा भवनमा सक्किने कि सच्चिने ? भन्ने प्रश्न हामीसामु रहेको निर्क्यौल त हामीले निकाल्यौं, अब हामी त्यसको वास्तविक जवाफ दिने ठाउँमा आइपुगेका छौं । वर्तमानले सिर्जित गरेका संकटहरूको जवाफ दिन वा समाधान गर्न जसले सक्दैन त्यसको पतनलाई संसारको कुनै ताकतले रोक्न सक्दैन । आजभन्दा केही सय वर्ष अघिसम्म पनि पृथ्वीमा हामीजस्तै ५/६ वटा प्रजातिका मानवहरू थिए, तिनले आफ्नो वर्तमानमा सिर्जित संकट मोचन गर्न सकेनन् र तिनीहरू यस धर्तीबाट लोप भए । कुनै बेला प्रजापरिषद चर्चामा थियो, कैयौं कम्युनिस्ट पार्टीहरू अस्तित्वमा आए तिनीहरूले पनि उज्ज्वल भविष्यको चाहना नराखेका होइनन्, तर वर्तमानले तेर्स्याएका प्रश्नहरूको जवाफ दिन सकेनन् र तिनको अवसान भयो । 

सत्ताको आँखाबाट हेर्दा हामीलाई हाम्रो शक्तिको क्षयीकरणबारे विश्वास लाग्दैन, तर गाउँ शहरमा हाम्राविरुद्ध जुन असन्तोषको बाढी र घृणाको तुफान सिर्जना गरिएको छ, त्यसलाई काउन्टर दिन सामान्य, नियमित र सहज कार्यक्रमहरूले सक्ने अवस्था छैन । खासगरी अहिले हाम्रो संगठन प्रणाली हेर्दा नेता र कार्यकर्तामा नवीनताका लागि आफूलाई तयार गर्नुपर्ने आवश्यकता महसुस हुँदैन, किनकि यहाँ कुनै विधि, पद्धति र उपयुक्त मापदण्डका आधारमा मूल्यांकन गर्ने प्रक्रिया र संयन्त्र छैन । पार्टी कमिटीदेखि ज.ब.स.मा स्थायी प्रकारको जाम देखिन्छ ।

पार्टी अध्यक्ष प्रचण्ड आफैंले उद्घोष गरेको महत्त्वपूर्ण विषय जनताबाट निर्वाचित जनप्रतिनिधि, कार्यकर्ताबाट निर्वाचित पार्टी नेता भन्ने कुरा अरू सबै पार्टीका हकमा सामान्य हो र माओवादी पार्टीमा निकै महत्त्वको सवाल हो । यो विषयलाई विधानले अन गर्नुपर्छ । पार्टी विधान निर्वाचित प्रक्रियाका बारेमा थोरै मौन छ । यस मौनताले हामी सच्चिने चाहना त राख्छौं, तर संकल्प गर्न तयार छैनौं भन्ने देखिन्छ, यसर्थ हामीले अध्यक्ष कमरेड प्रचण्डको मर्मलाई विधानमा कार्यान्वयनको सुनिश्चिततासहितको प्राथमिकतामा राख्न जरुरी छ ।

हामी संसदीय राजनीतिमा छौं । देशको कार्यकारी प्रत्यक्ष निर्वाचित हुनुपर्ने अडानमा पनि छौं । राजनीतिक सत्ताका सबै अवयवहरूमा निर्वाचित हुनुपर्ने प्रणाली छ । राजनीतिमा हामीले बहुदलीय प्रतिस्पर्धालाई स्वीकार गरी चारवटा संसदीय निर्वाचनको यात्रा पूरा गरिसकेका छौं । सामाजिक प्रतिस्पर्धामा विद्यालय व्यवस्थापन, सामुदायिक वन, विभिन्न प्रकारका संघ-संस्था र युथ क्लबहरूमा समेत निर्वाचन पद्धतिमार्फत नीतिको अनुमोदन र नेतृत्व छनोट गर्दै आएका छौं ।

आर्थिक रूपमा हामीले थ्रीपी (पीपीपी) मोडल अपनायौं । सरकार नियन्त्रित संरचनाहरू खासगरी राज्यद्वारा सञ्चालित संस्थानहरूसँग आजसम्मका सबै सरकारहरू असन्तुष्ट छन् र तिनले निजी क्षेत्रलाई विश्वास गर्छन् भन्ने कुराको ज्वलन्त उदाहरण अहिले बहसमा रहेको अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलहरूको व्यवस्थापन निजी क्षेत्रलाई दिने तयारी हो ।

यस कोणबाट हेर्दा राजनीतिमा बहुलतामा आधारित प्रतिस्पर्धात्मक शासन प्रणाली, सामाजिक क्षेत्रमा मतभारको अग्राधिकार र आर्थिक पद्धतिमा खुला तथा उदार अर्थतन्त्र हाम्रो दैनिक जीवनका व्यावहारिक अभ्यासहरू हुन् । यसलाई अझ बढी उदारताका साथ हामीले संविधानमा धर्म निरपेक्षता राख्यौं र व्यावहारिकरूपमा विभिन्न समुदायका सांस्कृतिक रितिरिवाज, चाडपर्व र परम्पराका आधारमा सरकारी क्यालेन्डरमा दिइने सार्वजनिक बिदा हाम्रो विविधता स्वीकारोक्तिको प्रस्ट तस्वीर हुन् ।

माथि उल्लेखित विषयहरू नै हाम्रा राजनीतिक–आर्थिक र सामाजिक सेट एन्ड स्विक्वेन्सहरू हुन् । तर, पार्टी कमिटीहरू निर्वाचित हुनुपर्छ भन्दा हामी अलिकति स–शंकित भएजस्तो, थोरै असजिलो महसुस गरेजस्तो किन देखिने ? यतिबेला हामी साम्यवादी शासन व्यवस्थाको अनुकरणका लागि प्रयासरत कम्युनिस्ट पार्टीका रूपमा छैनौं । हाम्रो संगत, उठबस, लेनदेन, नाफाघाटा सबै बुर्जुवा पार्टी र डेमोक्रेटिक एलाइन्ससँग छ ।

हाम्रो सत्ताको आधार पनि अहिले त डेमोक्रेटिक एलाइन्स नै बन्न पुगेको छ । यस्तो अवस्थामा पार्टीको पुनर्ताजगीकरणका लागि टोलदेखि केन्द्रसम्म निर्वाचित हुने प्रक्रियालाई अगाडि बढाउँदा राम्रो ।  यसअघि कतिपय प्रदेशको नेतृत्व र ज.ब.स. नेतृत्व चयन गर्ने क्रममा प्रतिस्पर्धात्मक मोडल अपनाइसकेका हामी विधानमा किन त्यतापट्टि पाइला चाल्न सक्दैनौं,  थाहा छैन ।

कतिपय युवा साथीहरूले हामी २०६२/०६३ सालदेखिका सबै युवा मात्रै छौं । हाम्रा छोरा–छोरीहरू पनि युवा छन् भन्ने व्यंग्य गर्छन् । ०६२ मा जन्मेकाहरू आफूलाई युवाको दाबी गर्दै ८४ को निर्वाचनमा माओवादीको पहिलो र दोस्रो पुस्ताका नेताहरूसँग निर्वाचनमा प्रतिद्वन्द्वी बनेर आउने छन्, तर ५० को दशकको मध्य र अन्त्यतिर माओवादी आन्दोलनमा सरिक एउटा ठूलो जमात अलिक केटाकेटी नै छ, उसको युवा हुने पालो आएकै छैन भन्दै अनौपचारिक संवादमा व्यंग्य कस्ने युवाहरूको संख्या अलि बाक्लै देखिन्छ । यद्यपि पार्टीको आन्तरिक जीवनमा चल्ने बहसहरूमा भने तिनको खामोसी बडो अचम्मको छ ।

कमरेडहरूले अनौपचारिक संवादमा भन्ने गर्छन्, जिल्लादेखि केन्द्रसम्म सम्मेलन, अधिवेशन वा महाधिवेशनबाट न त नयाँ अनुहार आउँछ, न उहाँहरूको पालो कहिले सकिने हो भन्ने कुराको ठेगान छ । पार्टीका कार्यकारी पदहरूमा नयाँ अनुहार देख्न हामीसँग दुई मात्र विकल्प छन्, पहिलो त्यो कार्यकारी पदमा रहनेले पार्टी परिवर्तन वा राजीनामा गर्नुपर्‍यो, दोस्रो उसको आयुको प्रतीक्षा गर्नुपर्‍यो ।

आफ्नो श्रद्धेय नेतालाई न राजीनामाका लागि बाध्य पार्न मिल्छ न अर्को पार्टीमा जाने वातावरण बनाउन मिल्छ । श्रद्धेय र सहयोद्धाको आयु पर्खेर बस्ने कुरा पनि भएन । जीवनको किशोर र युवा अवस्थाको सम्पूर्ण जवानी खर्चिएको यो आन्दोलन छाडेर अन्यत्र जान पनि सकिँदैन । त्यसो भए के गर्ने भने चित्त बुझी-नबुझी यही पार्टीमा न सक्रियजस्तो न निष्क्रिय जस्तो, न नेताजस्तो न कार्यकर्ताजस्तो, न डाइहार्ड फलोअरजस्तो न बलियो नेताजस्तो भएर खुम्चिएर बसिरहने क्रम देखिएको छ । यस्तो गुनासो विगतका केही वर्षदेखि सुनिँदै आएको छ । यस्ता सयौं नेता–कार्यकर्ता रहेको यो पार्टीमा गति कसरी आउँछ ? विडम्बना फेरि पनि ती कमरेडहरूले पार्टीभित्र यस्ता बहसहरूमा भाग लिने र निर्धक्कताका साथ आफ्नो विषय पस्कने रुचि प्रकट गर्दैनन् ।

कम्तीमा पार्टीमा नेताहरूको उमेर हद र एक पदमा कति कार्यकाल भन्ने कुरा यकिन गरिदिएपछि हरेकले आफ्नो पालोको तयारी गर्छ, भविष्य देख्छ । सोपानक्रमलाई मर्यादित बनाउन अभ्यास गर्छ । विधानमा यस्ता कुराहरूको क्लियारिटी हुनुपर्छ भन्दा तरंग सिर्जना गरेको, अनौठो भएको जस्तो व्याख्या हुने कुराले हाम्रो बुझाइको संकुचन प्रस्ट हुन्छ । पार्टी निर्माणका लागि राजनीतिक प्रतिवेदनमा हुने सैद्धान्तिक बहस जत्तिकै विधानमा रहने ठोस कुरामा पनि टड्कारो बहसको आवश्यकता छ ।