राजनीति एउटा त्यस्तो विशेष नीति, दर्शन वा मार्गचित्र हो जसका माध्यमबाट नागरिक जीवनलाई सुखद्, सहज र प्रतिष्ठापूर्ण बनाउन सकिन्छ । यो कठोर साधना पनि हो । राजनीतिले सार्वजनिक जीवनलाई सदैव उच्च महत्त्व दिन्छ र आफ्नो घोषित लक्ष्य प्राप्त गर्न वैध उपायहरू अवलम्बन गर्छ । आवश्यक पर्दा हिंसा वा बलको प्रयोग गर्दछ र परिस्थितिलाई आफ्नो काबुमा राख्दछ ।

राजनीतिले आफ्ना लागि आवश्यक सबै किसिमका कानूनी प्रबन्धहरू नागरिक स्वीकृतिमा हाँसिल गर्दछ । त्यसको सदुपयोग गर्दछ र मानवीय विकासमा श्रेष्ठता हाँसिल गर्दछ । अनि सच्चा राजनीतिकर्मी भनेका त्यस्ता पौरखी, तपस्वी या साधक हुन् जसलाई समाजले निशंकोच अनुशरण गर्दछ र आफ्नो आदर्श मान्छ ।

समाजको 'रोल मोडल' या अनुकरणीय पात्र हुन्, राजनीतिकर्मी । संसारमा यसका धेरै दृष्टान्तहरू छन्, तर नेपालजस्ता देशमा भने राजनीति गर्न निर्लज्ज हुनुपर्ने भएको छ । यसका एकपछि अर्को नमूना देखिन थालेका छन् । सामान्य मानिसले कल्पना समेत गर्न नसक्ने काम राजनीतिक मानिसहरूले गर्न थालेका छन् । नेपालमा आदर्श राजनीति गर्नेहरूले काम गर्ने पर्याप्त अवसर कहिल्यै पाएनन् र प्राप्त अवसरमा समेत लामोसमय टिक्न सकेनन् ।

जनताले बहिष्कार गर्नुपर्ने राजनीतिकर्मीहरूचाहिँ राजनीतिमा वर्षौंदेखि हालीमुहाली गरिरहेका छन् । वर्षौंसम्म राज्यको जिम्मेवारीमा बसेर पनि सिन्कोसम्म भाँच्न नसक्ने अर्थात् जनताको मन जित्न नसक्ने राजनीतिकर्मीहरू जताततै देखिन्छन् । तिनैले जनतालाई बारम्बार उपदेश दिइरहेका हुन्छन् । जनताको सम्मान र विश्वास गुमाइसकेर पनि अझ लोकप्रिय रहेको स्वाङ गरिरहेका देखिन्छन् ।

हाम्रो शाष्त्रले भनेको छ- एकं लज्जा परित्यज्जे,सर्वत्र विजयी भवेत ।

एउटा लाज परित्याग गरेपछि सबैतिर विजय प्राप्त गर्न सकिन्छ । अर्थात्, निर्लज्ज हुन सके सबै थोक पाइन्छ । हाम्रो देशले निर्णायक ठाउँमा पुगेका निर्लज्जहरूको 'राजनीतिक ट्राफिक जाम' झेलिरहेको छ ।

यो शास्त्रीय भनाइलाई किसुनजी बारम्बार दोहोर्‍याइरहनुहुन्थ्यो । राजनीतिभित्रको विकृतिबारे उहाँ भलीभाँति परिचित हुनुहुन्थ्यो र साह्रै दिक्दार पनि । उहाँले राजनीतिलाई स्वच्छ राख्न जिन्दगीभरी सघर्ष गर्नुभयो । सुशील कोइराला अर्को दृष्टान्त हुनुहुन्थ्यो । सरलताका लागि कम्युनिस्ट नेता मनमोहन अधिकारी समेत स्मरणीय हुनुहुन्छ ।

भारतका पूर्व प्रधानमन्त्री गुलजारीलाल नन्दाले एउटा सामान्य कोठामा जिन्दगी गुजारे । भनिन्छ, लालबहादुर शाष्त्री भ्वाङ परेको कमिज लगाउँथे । यी प्रसंगहरूले राजनीतिलाई पवित्र र समर्पित क्षेत्रको रूपमा चित्रण गर्दछ । हिजो मात्र होइन आज समेत विश्वका धनी र शक्तिशाली देशका राजनीतिज्ञहरूको जीवनशैली अनुकरणीय छ । तर हाम्रो अवस्था के छ त ? नेपालको राजनीतिमा देखिएको अनुशासनहीनता र निराशालाई निराकरण गर्ने कसरी ? आजको ज्वलन्त प्रश्न यही हो ।

ग्रिक दार्शनिक एरिस्टोटल 'अरस्तु'लाई राजनीति शास्त्रका जनक मानिन्छ । उनी महान दार्शनिक तथा विचारक हुन् । अरस्तुका गुरु प्लेटो इतिहासकै प्रथम राजनीतिक विचारक हुन् । तर प्लेटका विचारहरू काल्पनिक र कोरा आदर्शवादी सावित भए । अरस्तुका विचारहरूले भने राजनीति शास्त्रको जग बसाल्यो र विचारबाट विज्ञान बनायो । राज्यका अंगहरू, संविधान र कानून, शिक्षा र प्रशासन, न्याय पद्दति, सुरक्षा, सरकारको जिम्मेवारी तथा कर्तव्यका सम्बन्धमा उनले संसारलाई प्रथमपटक प्रशस्तै बताए । यसैबाट आधुनिक लोकतन्त्रले आफूलाई प्रशिक्षित गरेको हो ।

त्यसैले राजनीतिमा के गर्नुहुन्छ, के गर्नु हुँदैन र जनताप्रतिको राज्यको जिम्मेवारी र कर्तव्य के हो भन्ने कुराको हेक्का सरकारमा बस्नेहरूलाई हुनुपर्छ । आजसम्मका गतिविधिहरू निराशाजनक छन् । यसलाई आशामा बदल्न आगामी राजनीतिले गम्भीर चासो राख्नुपर्दछ ।

जनता सन्तुष्ट नभइकन राजनीतिले सफलता प्राप्त गर्दैन । नेतृत्वको सफलता पनि जनताको आत्मसन्तुष्टिले निर्धारण गर्दछ । प्लेटोले परिकल्पना गरेका शासक त असम्भव नै छ, कम्तिमा अरस्तुले देखाएको बाटोको केही अंश मात्रै भए पनि अनुशरण गर्न सके वर्तमान राजनीतिले थोरै भएपनि त्राण पाउँथ्यो ।

आदर्श र सिद्धान्तलाई व्यवहारमा हुबहु उतार्न सकिँदैन । तर, यसको अर्थ त्यो होइन कि पूर्ण व्यवहारवादी हुनुपर्छ । यस सन्दर्भमा बीपीको विचार मननीय छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, 'कुनै संस्था या राजनीतिक दल आफ्नो विचार र सिद्धान्तबाट टाढिएर व्यवहारवादी भयो भने अन्ततः अवसरवादमा परिणत हुन्छ र त्यो आत्मकेन्द्रित हुन्छ । यसले संस्थाको मूल चरित्रलाई प्रतिस्थापन वा परित्याग गर्दछ र वैयक्तिक स्वार्थमा लिप्त हुन्छ । त्यसैले हाम्रो अधिकतम प्रयत्न आफ्नो विचार र सिद्धान्तको मौलिकता जोगाउँदै अघि बढ्ने हुनुपर्छ अन्यथा अवसरको भेलले यति टाढा पुर्‍याउँछ कि वास्तविक पहिचान समेत बिलुप्त हुन पुग्छ ।

आमनिर्वाचनको घोषणा

भर्खरै सरकारले आम निर्वाचनको घोषणा गरेको छ । निर्वाचनमार्फत नै नयाँ सरकार गठन हुन्छ र त्यही सरकारले नेपालको राजनीतिलाई अघि बढाउँछ । आजसम्म राजनीति जे गर्न पनि छूट पाउने झूटैझूटले भरिएको क्षेत्र हो भन्ने आमबुझाइ रहिआएको छ । राजनीतिको यस्तो छवि राजनीतिलाई विकृत बनाएका गलत पात्रहरूले निर्माण गरेका हुन् । नीतिहरूमध्ये श्रेष्ठ र समाजलाई डोहोर्‍याउने हैसियत भएको राजनीतिलाई वैयक्तिक हितमा दुरूपयोग गरिरहेका निर्लज्ज पात्रहरूका कारण जनतामा चरम निराशा व्याप्त छ । यसको अन्त्य गरेर राजनीतिको छवि कसरी सुधार्ने भन्ने चिन्ता मुलुकभर देखिन्छ । यस्तो बेलामा आमनिर्वाचन हुँदैछ ।

स्थानीय निर्वाचनपश्चात् पुनः पाँच लाख जति नयाँ मतदाता थपिएका छन् । पुराना मतदातामा त दिक्दारी छ नै नयाँ मतदाताहरूमा देखिएको आक्रोश झनै विस्फोटक छ । यस्तो मनोवैज्ञानिक अवस्थाबाट गुज्रिरहेका मतदाताहरूले कसलाई मतदान गर्लान् भन्न गाह्रो छ । यसका लागि दलहरूसँग सुस्पष्ट मार्गचित्रसहितको भरपर्दो कार्यसूची हुनुपर्छ । नयाँ मतदाताहरू राज्यसँग पटक्कै आश्वस्त छैनन् । उनीहरू विश्वका उन्नत देशका नेतासँग नेपालका नेताहरूको तुलना गर्दछन् र झन् निराश हुन्छन् । यस्तो अवस्था कसरी बदल्ने ? प्रश्न छ- अवस्था बदल्ने कि नेता बदल्ने ? यो कुरा नबुझे नेता बदल्नुपर्ने हुनसक्छ । नेता बदल्ने आमचुनावले हो र चार महिनापछि चुनाव हुँदैछ । होश पुर्‍याउनुपर्ने नेताले हो, मतदाताले होइन ।

दलहरूले ०६२/०६३ को ऐतिहासिक जनआन्दोलनका दौरान भविष्यमा कहिल्यै गल्ती नगर्ने र त्यो आन्दोलन नेपालको इतिहासमा अन्तिम आन्दोलन भएको उद्घोष गरेका थिए । के त्यसयता सबै ठीकठाक भयो त ? दलहरूको आनीबानीमा सुधार आयो त ? चित्त बुझाउने ठाउँ छ कि छैन ? त्यसयताका पन्ध्र वर्ष कसरी बिते ? यसको वस्तुनिष्ठ समीक्षा गर्नुपर्ने अवस्था छ ।

आमनिर्वाचन दलहरूको समीक्षा यज्ञ हो । समयचेतना आकाशिएको छ । मूलतः राजनीतिले जनताको जीवनमा तात्विक फेरबदल ल्याउनुपर्छ । संविधान लेखनबाहेक यस अवधिमा कुनै गतिलो काम भएन । जनताको जीवनस्तर माथि उठेन । देशको आर्थिक अवस्थामा सुधार आएन । नयाँ उद्योगधन्दा खुलेनन् । बेरोजगारी घटेन । सुकुम्वासी समस्या समाधान भएन । वैदेशिक सम्बन्धमा सुधार आएन । ऋण मात्रै अचाक्ली बढ्यो ।

भौतिक विकासमा कुनै प्रगति भएन । शिक्षा क्षेत्रका विकृति हटेनन् । जनताको स्वास्थको जिम्मा सरकारले लिएन । आज पनि उपचार नपाएर नेपालीहरूको अकालमृत्यु हुने गरेको छ । गरीब किसान, श्रमिक र बेरोजगारहरूको जीवन कष्टकर छ । यस अवधिमा संसारका अरू देशहरू कहाँ पुगे ? छिमेकी चीन र भारतले आफूलाई माथि उठाएर दुनियाँको ध्यान खिचिरहेका छन् ।

तसर्थ कम्तीमा आगामी निर्वाचन नेपालको उन्नतिको प्रस्थानबिन्दु हुनुपर्छ । निर्वाचन परिणामले देशवासीमा उत्साहको सञ्चार गराउन सक्नुपर्छ । यसका लागि हरेक दलको नेतृत्व सचेत र इमान्दार हुनुपर्छ । आश गर्ने धेरै ठाउँ त छैन तथापि खबरदारी गरिरहनु आमनेपालीको कर्तव्य र दायित्व दुवै हो । ३२ वर्ष उपलब्धिमूलक हुन सकेन । अबको समय खेर नजाओस् ।