संसारमा आँसुको मूल्य कति हुन्छ, यसको स्पष्ट जवाफ कसैसँग छैन । विश्व फूटबलका चम्किला तारा लियोनल मेस्सीको एक थोपा आँसुको मूल्य भने १० लाख डलर हो । शायद यो नै ठोस रूपमा आँसुको पहिलो महंगो मूल्य होला ।

आफ्नो जीवनका २१ वर्ष प्रसिद्ध फूटबल क्लब बार्सिलोनासँग बिताएका मेस्सीले जब बिदाइका क्रममा आफ्ना दौंतरी र लाखौं प्रशंसकमाझ उभिएर बर्बरी आँसु झारे । छेउमै उभिएकी उनकी श्रीमतीले आँसु पुछ्न टिस्युहरू दिइन् मेस्सीले आँसु पुछे । संकलन गरिएका तिनै टिस्युको मूल्य १० लाख डलर भयो ।

एउटा क्लब परिवर्तन गर्दा झरेका आँसुको मूल्य १० लाख डलर भयो भने एकछिन कल्पना गर्नुस्, अस्पतालको बेडबाट उनले जीवनसाथी, प्रिय सन्तान, सहकर्मी र प्रशंसकहरूका लागि भावुक भएर आँसु झार्दै म मेरो जीवनको अन्तिम घडीमा तपाईंहरूलाई सम्झिरहेछु भन्ने अवस्था आयो भने ती आँसुको मोल कति होला ?

यति भूमिका बाँधेपछि म तपाईंहरूलाई मैले भन्न खोजेको विषयवस्तुतिर लैजान चाहन्छु ।  यतिबेला म मेरो गृहजिल्ला अछाममा गएको पहिरोमा पुरिएकाहरूको सम्झनामा छु । जसले अकालमा आफ्नो ज्यान गुमाए । 

२ वर्षदेखि ४५ वर्ष उमेर समूहका ती बालबालिका, महिला र प्रौढहरू अब हामी अछामीहरूमाझ रहेनन् । जसलाई हामीले माटोमुनिबाट मृत अवस्थामा बाहिर निकाल्यौं । सर्वप्रथम उनीहरूप्रति भावपूर्ण श्रद्धासुमन ।

मलाई थाहा छ, मेरो श्रद्धासुमनले चितामा लाशहरू पोलिने छैनन्, यो केवल औपचारिक कर्मकाण्ड हो । लाश पोल्न र चिता पन्छाउन गाउँलेहरूले नै आवश्यक वस्तुको जोहो गर्नेछन्, मैले केवल फेसबूकको भित्ता रंग्याएको छु । मैले आफैँसामु निरीहता प्रकट गर्नुबाहेक विकल्प दिन सक्ने अवस्था देखिनँ ।

तपाईंहरूले आफ्नै आँखाले देख्नुभएको छ, शोकाकुल परिवार, छरछिमेक र स्थानीय मानिसहरू शोकको आहालमा छन् । उनीहरूका आँसुहरू पहिरो आउनुपूर्वको वर्षाझैं छन् । 

घटनास्थल पुग्ने हरेक मानिसको आँखा ओभानो छैन र सामाजिक सञ्जालमा त्यो दृष्यलाई गम्भीरतापूर्वक हेर्ने भावुक मानिसहरूको आँखा पनि रसाएकै हुनुपर्छ ।

तर ती आँसुको कुनै ठोस मूल्य छैन । जसरी मेस्सीको भावुक पल र एक थोपा आँसुको मूल्य लाखौं डलर हुन्छ, त्यसैगरि संसारका लाखौं–करोडौं मानिसहरूको आँसुको ठोस मूल्य एक डलर पनि हुँदैन ।

प्राकृतिक प्रकोपद्वारा मृत्यु भएका मानिसहरूको सम्झना कहिल्यै इतिहास बन्दैन । मात्र यस्तो भावुक क्षणमा अखबारका हेडलाइनहरू बिक्रीका लागि तयार पारिन्छन् । त्यस्ता समाचारलाई सनसनीपूर्ण बनाइन्छ । अपडेटको होडबाजी चल्छ, तर त्यसको पछाडिको कारण र पृष्ठभूमितिर अखबार र च्यानलहरू कहिल्यै जाँदैनन् ।

महारानी एलिजाबेथको मृत्युको समाचारलाई अन्तर्राष्ट्रिय मिडियाहरूले एक साता कभरेज गरे । संसारका अधिकांश मानिसहरू, जसले जीवनभरी एलिजाबेथको नाम सुनेनन् । तिनलाई पनि उनको मृत्यु, उनको बाल्यकाल, रुचि, स्वभाव, आनिबानी र सुनौला अक्षरले लेखिएका बुट्टेदार हेडलाइन अनि बेजोड कल्पनाशक्ति र निकै शिल्पी शैलीका अक्षरहरूको सिलसिलेवार सामग्री पढ्न बाध्य पारियो ।

महारानी एलिजाबेथको मृत्युमा बीबीसी जस्ता अन्य प्रतिष्ठित पश्चिमा मिडियाका सम्पादकहरूको आँसु अखबारका प्रत्येक हरफ र च्यानलका स्क्रिप्टहरूमा महसूस हुनेगरी देख्न सकिन्थ्यो । उनको गौरवगाथाको कहानी पढ्दा लाग्थ्यो यो सिंगो युग महारानीकै विवेक र प्रभावमा टिकेको थियो । अब त्यस्तै कुनै अर्को प्रभावशाली व्यक्तिको खोजी गर्नुछ ।

मेरो आशय मेस्सीको आँसु र एलिजाबेथको मृत्युबारे कुनै कडा टिप्पणी गर्नु होइन मात्रै वर्ग विभेद, असमानता र दृष्टिकोणको उजागर गर्नु हो । जब आँधीले समुन्द्र किनारका हजारौं मानिसहरू मारिन्छन् । अर्थशास्त्रीहरूले शोकमा डुब्नुभन्दा मृतकहरूको शवमा चढाउन फूलहरूको व्यापार गर भन्ने उपदेश दिएको कुरा मिडिया हेडलाइनको प्राथमिकतामा पर्छन् । 

सयौं–हजारौ मानिसहरूको मृत्युलाई सामान्यीकरण गर्न स्पिच थेरापिष्टहरूको विज्ञतालाई साहारा बनाइन्छ । तर शासकहरूको मृत्युमा संसारलाई शोक मनाउन बाध्य पार्ने सन्देश पनि तिनै मिडियाहरूले प्रकाशन प्रसारण गर्छन् । वर्ग विभेदको उत्कृष्ट नमूना यही हो ।  

मलाई माफ गर्नुस्, म यस दुःखको घडीमा तपाईंहरूको सहयात्री बन्न सकिनँ । पहिरोमा परेका घाइतेहरूको उद्धार गरिएको छ । म उद्धार कार्यमा सहभागी हुन सकिनँ । आफू सहभागी हुन नसके पनि उद्धारमा खटिएका स्थानीय सामाजिक अगुवा, प्रहरी प्रशासन र नेपाली सेनालगायत सबैमा हार्दिक धन्यवाद ।

तपाईंहरूले आफ्नो मानवीय दायित्व र धर्म निर्वाह गर्न पाउनुभयो । यसले तपाईंहरूप्रतिको सामाजिक विश्वास र भरोसा बढाएको छ । उद्धारका क्रममा पहिरोबाट निकालिएका घाइतेहरू जो उपचारका क्रममा छन्, उनीहरूको शीघ्र स्वास्थ्यलाभको कामना । मृतकका आफन्तजन, शोकाकुल घर परिवार र घटनाद्वारा स्तब्ध सबै जिल्लावासीहरूमा गहिरो हार्दिक समवेदना ।

हरेक असामयिक निधनका पछि कुनै न कुनै कारण र पृष्ठभूमि हुन्छ । त्यो अछाममा पहिरोमा पुरिएर मृत्यु भएकाहरूको हकमा पनि छ । अब प्रश्न आउँछ, के उनीहरूको अन्तिम बिदाइ केवल आकस्मिक प्राकृतिक प्रकोपले निम्त्याएको अकाल मात्र हो ? होइन । प्रकृतिको अनिवार्य नियम मात्र हो ? होइन । उनीहरूको भाग्यको नियति मात्र हो ? त्यति मात्रै पनि होइन ।

त्यसो भए के चाहिँ हो त ?  त्यो मानिसहरूको असमानजनक नियतको कठोर हिस्सा हो । पहरामुनिको भिरालो जमिन आफैंमा जोखिमपूर्ण हो । तर उनीहरूले त्यही भिरालो जमिनका टुक्राहरूको स्वामित्व लिएर बस्नुपर्‍यो । उनीहरूको भागमा त्यही थमाइयो । जमिनमाथि बलशालीहरूको स्वामित्व स्थापित र त्यसैको अनवरत निरन्तरताका कारण उनीहरूले अर्को राम्रो र सुरक्षित जमिनमा आफ्नो हक स्थापित गर्ने आँट गर्न सकेनन् ।

तपाईंहरूलाई लाग्न सक्छ यो बसाइँसराइको उत्कर्षको युग हो । मानिस सुविधाका लागि संसारको जुनसुकै कुनामा पुगेको छ । ती मानिसहरू किन जोखिम मोलेर त्यही भिरालो पखेरोमा बसिरहे ? तर त्यसका लागि पनि मानिसलाई सामान्य आर्थिक परिवेश र चेतना जरुरी छ । अछामका ती विकट बस्तीहरूमा बस्ने हाम्रा प्रियजनहरूसँग त्यो अवस्था थिएन । त्यसकारण उनीहरू पुर्खाले जीवन गुजारेको त्यही भूमिमा रहन बाध्य भए ।

जतिसुकै असुविधा र विकट भएपनि हरेक मानिसका लागि आफू जन्मेको माटोमा एक प्रकारको बिछट्टै सुगन्धको आभाष हुन्छ नै त्यसले पनि केही काम गर्‍यो होला, तर ज्ञान र शिक्षाले इमोसनल अट्याचमेन्टलाई महत्त्व दिँदैन । मानिसको गरीबीले विवेकभन्दा भावनालाई महत्त्व दिन्छ । त्यसका केही प्रभावहरू त्यहाँ पनि हुन सक्छन् । अब मान्नुस्, त्यस अकालको पहिलो कारण आर्थिक विपन्नता र चेतनाको अभाव हो । त्यो विश्वव्यापी आर्थिक असमानताको एउटा सानो अंश हो ।

तपाईंलाई लाग्न सक्छ, पहिरोले पुरिएका मानिसहरू र विपन्नता एवं आर्थिक असमानताबीच के साइनो–सम्बन्ध छ र ? एकछिन फ्ल्यास ब्याकमा गएर २१ औं शताब्दीमा मानिसहरूको अन्तरिक्ष महत्त्वाकांक्षा र पृथ्वीको जोखिमपूर्ण भागमा बसोबास गर्नैपर्ने बाध्यतालाई तुलना गरेर हेर्नुस्, वास्तवमा त्यहाँ निकै गहिरो सम्बन्ध छ ।

शायद तपाईंहरूमध्ये केहीलाई थाह नहुन पनि सक्छ, एलन मस्कलगायतका कतिपय अर्बपतिहरू अहिलेको पुस्तालाई पृथ्वीको हरियालीमा जन्मने, खेल्ने र हुर्कने अनि मंगलको खैरो माटोमा गएर मृत्युवरण गर्ने सपना देखाइरहेका छन् र कल्पनाको त्यस दिशामा मानिसले सम्भवतः चाँडै सफलता हात पार्न पनि सक्छन् ।

यही धर्तीमा एउटा सम्भ्रान्त सोच छ, पृथ्वीमा ब्रेक फास्ट, चन्द्रमा पुगेर लन्च अनि मंगलमा डिनरसहित स्वर्गीय आनन्दको जीवन जिउनुपर्छ भन्ने । त्यो कल्पना मात्रै होइन त्यस्तो कल्पनालाई वास्तविकतामा बदल्न संसारका थुप्रै विज्ञान प्रविधि क्षेत्रका मानिसहरूले थट प्रोसेसमा काम गरिरहेकै छन् ।

यही पृथ्वीको एउटा कुनामा हामी छौं, जहाँ सुरक्षित आवासका लागि नमूना बस्तीका लागि सम्भव उपाय देख्दैनौं । अछामको पहिरोमा पुरिएका बस्तीहरू कुनै टाइटानिक जहाज झैं निमेषभरमै अलप भएका होइनन् र ती कहिल्यै पूर्वानुमान नगरिएका आकस्मिक दुर्घटनाका शिकार पनि होइनन् । बाध्यताले जीवन गुजाराका लागि सम्भावित जोखिमलाई नजरअन्दाज गरी यथास्थानमा रहेका अझै कैयौं बस्तीहरू बाँकी छन्, जो अर्को कुनै कालखण्डमा यही र यस्तै अवस्थाको चरणबाट गुज्रनेछन् ।

पहिरोमा पुरिएका घर परिवारबारे उद्धार तथा राहतको तयारी गरिरहँदा राज्यले त्यस्ता सम्भावित जोखिमका बस्तीहरूलाई स्थानान्तरणको लागि शीघ्र पहल शुरू गर्नैपर्छ । पहिरोमा पुरिने भनेको कुनै हवाइजहाज, पानीजहाज दुर्घटनाजस्तो आकस्मिक विषय होइन । यो पहिले नै थाहा हुने भएकाले नागरिकहरूको सुरक्षामा संवेदनशीलता अपनाउँदा उनीहरूको जीउधनको सुरक्षा सुनिश्चितता अपनाउन सकिन्छ ।  

असोज १ गतेको बिहान अछामका विभिन्न ठाउँमा बाढी पहिरोका कारण जनधनको क्षतिको खबरहरू सामाजिक सञ्जाल हुँदै अनलाइन समाचार, रेडियो र टेलिभिजनको पर्दामा देखापरे । घटनास्थलमा प्रहरी प्रशासन, सामाजिक कार्यकर्ता र स्थानीय बासिन्दाहरू पुगेपछि पहिरोले पुरिएका लाश र बेपत्ताहरूको खोजी कार्य संगै घाइतेहरूको उद्धार शुरू भयो । दर्जनौंको मृत्यु, दर्जनौं घाइते र कैयौं घरहरू पहिरोले पुरिएका दर्दनाक तस्वीरहरू सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भए ।

ती सबै दृष्य हेर्दै बस्नुबाहेक हामीसँग समाधानको बाटो दिने हैसियत भएन । शायद जीवनभरी एकपटक हवाइजहाज चढ्ने सपना देखेका उनीहरूको शव हेर्न मात्रै हेलिकप्टर घटनास्थल पुग्यो ।

हामीले बाँचेकाहरूलाई केही राहतका लागि राज्य संयन्त्र गुहारौंला, तर त्यस्तै जोखिमका बस्तीहरूलाई सुरक्षित राख्ने पूर्व उपाय अपनाउने छैनौं । यही हाम्रो अव्यवस्थित र संकुचित सोचको सबैभन्दा गतिलो प्रमाण हो । देशभरका जोखिमपूर्ण बस्तीहरूलाई सुरक्षित स्थानमा सार्ने एउटा निकाय गठन गरौं र त्यसमा तुरुन्त काम गरौं । त्यो नै नागरिकप्रतिको वास्तविक संवेदनशीलता, जिम्मेवारी र कर्तव्य हुनेछ ।