पुस ११, २०८०
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
‘आग्रहले भरिएको दिमाग भन्दा खाली दिमाग सत्यको नजिक हुन्छ’, यो भनाइ हो अमेरिकाको संस्थापक मध्येका एक थोमस जेफर्सनको । उनी अमेरिकाको तेस्रो राष्ट्रपति पनि हुन् ।
उनको यो उद्गार उत्तिकै कालजयी पनि छ । मष्तिस्कमा आग्रहले अड्डा जमाएपछि मानिसले आफ्नो पूर्ण क्षमताले कार्य गर्दैन । उसले कुन काम गर्नुपर्ने हो, कुन चाहिँ नपर्ने हो भनेर वर्गीकरण गर्न शुरू गर्छ । समस्या यहीँबाट शुरू हुन्छ र बेथिति निम्त्याउँछ । उसले सम्हालेको समाज वा संस्थाले आफ्नो मौलिक चरित्र गुमाउन पुग्छ र घोषित लक्ष्यहरू अलमलिन्छन् । त्यसबाट प्राप्त हुने परिणाम भद्दा र कुरूप हुन्छ । त्यसको स्वाद चटपटे त होला तर स्वास्थ्यवर्द्धक हुँदैन ।
यो प्रसंग किन उठाइएको हो भने कांग्रेस महाधिवेशन सकिएको ठ्याक्कै ६ महिना पूरा भयो । कम्तीमा यो समयलाई नयाँ कार्यसमितिको प्रारम्भिक मूल्यांकनको समय मान्नुपर्छ । यस अवधिभित्र केन्द्रीय समितिमा केही व्यक्तिहरूको मनोनयन, कार्यसम्पादन समितिमा केही सदस्य थप र संसदीय समितिमा एक जना थप्ने बाहेक महत्त्वपूर्ण कार्य अधूरै रह्यो । ६ महिनाभित्र पदाधिकारी चयन, केन्द्रीय समिति, विभाग र अन्य समितिहरुलाई पूर्णता दिएर पार्टीलाई सांगठनिक व्यवस्थापनले सुदृढ बनाउनुपर्ने अभिभारा उपर यस्तो उदासिनता किन ? आज सर्वत्र प्रश्न उठ्ने ठाउँ पार्टी नेतृत्वले किन दियो ? पार्टीका जानकार नेताहरूले नेतृत्वलाई किन यो विषय सम्झाएनन् या झक्झक्याएनन् ?
पार्टीभित्रको विगतको बेथिति र पद्धतिविहीनता रोक्न केन्द्रीय समितिको निर्णायक जिम्मेवारीमा पुगेका नेताहरू समेत किन रमिते भए ? १४औं महाधिवेशन पश्चात् पार्टीलाई व्यवस्थितरूपमा चलाउने उद्घोष गरेका दुवै पक्षको कमबेसी उपस्थिति रहेको केन्द्रीय कार्यसमितिले यी विषयमा ध्यान किन दिइरहेको छैन ? सार्वजनिक बहस गर्नुपर्ने बेला भएको छ ।
यो विषयमा नेतृत्व तहका नेताहरू सबैको मौनताबाट आश्चर्यचकित भएर पनि जिम्मेवारी पालनाको मुद्दा उठाइएको हो किनभने समुन्नत लोकतन्त्रमा कर्तव्य र आश्चर्य दुवैको आ-आफ्नो विशेष ठाउँ हुन्छ । आश्चर्य मानेर पनि बोल्न पाइन्छ र कर्तव्य सम्झेर पनि बोल्नुपर्ने हुन्छ ।
यो विषयले पार्टी नेतृत्वलाई टाउको दुखाउन सक्छ या चिढ्याउन पनि सक्ला, तथापि पनि एउटा सचेत नागरिकको हैसियतमा मात्र भए पनि यो विषय उठाउनैपर्ने पेचिलो प्रश्नको रूपमा इतिहासका सामु खडा छ । आँखै अगाडि बिग्रिएको र भत्किएको बिषयलाई नजरअन्दाज गर्नु, मौनता साँध्नु र मुकदर्शक हुनु ठूलो गैरजिम्मेवारी हो । त्यसैले, पार्टी नेतृत्वले समयमै पूरा गर्नुपर्ने जिम्मेवारी पूरा नगरेको विषय आम सदस्यको चासो र सरोकारको विषय भएकाले एउटा सामान्य तर जिम्मेवार सदस्यका नाताले समेत नउठाई बस्दा इतिहासको कठघरामा अपराधीकोरूपमा खडा हुनुपर्ने कटुसत्यलाई दृष्टिगत र मनन समेत गरी छलफलको प्रयास गरिएको मात्र हो ।
पङ्तिकारले बेलाबेलामा भन्दै आएको कुरा के हो भने, लोकतन्त्रवादी भइटोपल्न धेरै सजिलो कुरा छ तर यसका आदर्श र चरित्रहरुलाई परिपालना गर्न असाध्यै गाह्रो छ । लोकतन्त्र फगत गायत्री मन्त्र होइन, जसलाई जपिदिए मात्रै पुग्छ । अनि यो त्यस्तो पौराणिक शास्त्र पनि होइन, जसलाई भट्याइदिए पुग्छ । कर्म र व्यवहारले सिद्ध नगर्ने हो भने लोकतन्त्रको गीत गाउनु या जामा लगाउनुको कुनै अर्थ रहँदैन । हामी कुन बाटोमा छौं, कर्मले सिद्ध गर्ने या गीत मात्र गाउने ? इतिहासका सामु गम्भीर प्रश्न छ । कसले सम्झाइदिने वा कति सम्झाउने वा किन सम्झाउने भन्ने प्रश्न पनि सँगसँगै छ । तथापि, भोलिको पुस्ताले इतिहास खोतल्दा कम्तीमा कसै न कसैले त भनेको रहेछ भन्ने कुरा अभिलिखित होस् भन्ने अभिप्रायकासाथ यो चर्चा गरिएको हो ।
लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीमा राजनीतिक दलहरुको जीवनपद्धति संस्थागत, लोकसम्मत र पारदर्शी हुनुपर्दछ । हाम्रो नेपाली लोकतन्त्र अर्थात् लोकतन्त्रको नेपाली संस्करणले यो मन्त्रलाई आजसम्म आत्मसात् गर्नै सकेन । हामी प्रणाली अवलम्बन गरिदिए पुग्ने, थप केही गर्नु नपर्ने मानसिकतामा बस्यौं । यो भन्दा गैरजिम्मेवार शैली अर्को हुन सक्तैन । हाम्रो सकारात्मक चालचलन, व्यवहार र निष्ठापूर्ण अभ्यास कर्मले मात्र लोकतन्त्र सार्थक हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्नैं चाहेनौं । लोकतन्त्र ल्याएपछि बासी दिमाग खाली गर्नु पर्थ्यो तर हामी पुरानै दिमागले काम गर्न थाल्यौं । त्यसैले, जेफर्सनले भनेजस्तो सत्यबाट धेरै टाढा दौडिरहेका छौं । किनभने दिमागमा आग्रह छ । आँखा अगाडिको सत्यलाई अनदेखा गर्नु लोकतन्त्र हुँदै होइन भन्ने कुरा कहिले बुझ्ने र कसले बुझाउने ? पार्टीलाई वैधानिक रूपमा तन्दुरुस्त बनाउन केले रोक्यो र कसले रोक्यो ? यो विषय सामान्य होइन, कसैको घरेलु मामला पनि होइन, कांग्रेसका लगभग नौ लाख सदस्यहरुको साझा मामला हो । कांग्रेसका बारेमा सार्वजनिकरूपमा उठ्ने प्रश्नको सामना यही नौ लाखले गर्नु पर्दछ तर अन्तिम जवाफ चाहिँ नेतृत्वले दिने हो भन्ने कुरा ख्याल गर्नुपर्छ पर्दैन ? कि आजसम्म जसोगरी पार्टी चलेको छ, त्यसैगरी नै चल्दा कसले के लछारपाटो लाउन सक्छ भन्ने मानसिकता हो ? यदि त्यसो हो भने यो लोकतान्त्रिक चरित्र होइन ।
नीति महाधिवेशन नगर्ने ?
कोरोनाको वैश्विक महामारीको कारण समेत कांग्रेसको चौधौं महाधिवेशन समयसीमा भित्र सम्पन्न हुन सकेन । पार्टी विधान र मुलुकको संवैधानिक प्रवन्ध नाघेर भए पनि महाधिवेशन सम्पन्न हुनुलाई जे भए पनि हुन त भयो भनेर सबैले स्वीकारे । यसले पार्टीको वैधानिकता गुम्न लाग्दालाग्दै सुरक्षित अवतरण पायो र एउटा ऐतिहासिक खड्गो टर्यो । पार्टीको आगामी कार्यकालको नेतृत्व चयन भयो । नेतृत्वमा को आयो, त्यो गौण कुरा थियो । लामो विमर्श र बिग्रह हुँदै निश्चित प्रक्रियाको माध्यमबाट नेतृत्वको टुंगो लागेपछि त्यस विषयको माथापच्ची सकियो । तर, महाधिवेशनले गर्नुपर्ने अर्को महत्त्वपूर्ण काम अधुरै अर्थात् बाँकी नै थियो,पार्टीको आगामी कार्यकालको नीति र कार्यक्रमको तर्जुमा ।
महाधिवेशनलाई दुई खण्डमा विभक्त गरी एक खण्डमा नेतृत्व चयन गर्ने र अर्को खण्डमा नीति तर्जुमा गर्ने वैधानिक प्रवन्ध गरियो । पार्टीका नीम्ति नेतृत्व ‘हार्डवेयर’ हो भने नीति र कार्यक्रम ‘सफ्टवेयर’ । यी दुवैको समुचित बन्दोबस्त र संयोजनमा मात्र पार्टी चल्छ । त्यसैले, ६ महिनासम्म पनि नीति अधिवेशन गर्ने सुरसार किन नभएको हो, अब यसको विषयमा पनि प्रश्न किन नउठाउने ? कि नीति कार्यक्रम बेगर नै एकपल्ट चलाई हेरौं न भन्ने सोचाइ या सबैको सहमति हो ? एउटा अर्को यक्ष प्रश्न हामी उपर छ ।
भ्रातृ संगठन यस्तै राख्ने ?
कुनै पनि राजनीतिक दल वा संस्थालाई त्यसका नयाँ सदस्यहरूले जीवन्त राख्ने हो । पुराना सदस्यहरू धेरै गतिविधि गर्दैनन् किनभने उनीहरुले आफू नयाँ हुँदा प्रशस्तै गतिविधि गरेका हुन्छन् । यो प्राकृतिक कुरा पनि हो । नयाँ सदस्य उर्जाशील हुन्छन् र उनीहरूले संस्थामा आफ्नो पहिचान बनाउनुपर्ने हुन्छ, योग्यता देखाउनु पर्ने र योगदान बढाउनु पर्ने हुन्छ । यसका लागि भूमिका चाहिन्छ । भूमिकाको वितरण स्थापित प्रवन्ध र व्यवस्थापनले प्रदान गर्छ । यसको अग्रसरता नेतृत्वले लिन्छ र लिनु पर्दछ ।
कांग्रेसको चौधौं महाधिवेशनपछि संगठन सञ्चालनको परम्परागत कार्यशैलीमा के परिवर्तन भयो ? परिवर्तनका संकेत देखिनलाई बितेका चार महिना पर्याप्त छन् । स्पष्ट नै छ, पार्टी परम्परागत पदचिन्हमा हिँडेको छ, नयाँपनको कुनै आभास छैन । के यस्तो शैलीले लोकतन्त्रप्रति न्याय गर्ला ? जनता, राष्ट्र र इतिहासप्रतिको आफ्नो दायित्व पूरा गर्ला ? पार्टीभित्र उत्साह थपेर वर्तमान प्रणालीको भविष्यप्रति नै उठेका प्रश्नहरूको समुचित जवाफ देला ? वर्षौंसम्म आफ्नो बहुमूल्य जीवन खर्चेका पार्टीका महत्त्वपूर्ण सदस्यहरूमा आशा जगाउला ? विस्तार यो बहसलाई सघन तुल्याउनुपर्ने आवश्यकता बढ्दै गएको छ ।
पार्टीका एकदर्जन भन्दा बढी भ्रातृ संस्थाहरुको वर्षौंसम्म महाधिवेशन हुँदैन । तदर्थ, समिति गठनको श्रृंखला जारी छ । तदर्थ समितिले पूर्णता प्राप्त गर्दैन । विचित्रको कुरा त के छ भने स्वयं भ्रातृ संस्थामा बसेका वा बस्न चाहने नेता कार्यकर्ता चुँ सम्म बोल्दैनन् । यो भन्दा विडम्बना के हुन सक्छ ? यो सिलसिला कहिलेसम्म ? यसको अन्तर्यमा के छ ? कुन त्यस्तो अज्ञात शक्ति छ, जसले सत्य र विवेक बोल्न रोकेको छ ?
मौन बस्नेले बिग्रियो भन्न पाइन्छ र ?
राजनीतिक दल एउटा बृहत् परिवार हो । यसमा सबैको हक र स्वामित्व हुन्छ । यसलाई सुधार्न, अघि बढाउन थोर बहुत सबैको भूमिका रहन्छ । समाजका हरेक सदस्यको योगदानबाटै त्यसको प्रगति या अवन्नतिको आधारशिला तयार भएजस्तै राजनीतिक दलका हरेक सदस्यको भूमिकाद्वारा नै दलको भविष्य निर्धारण हुन्छ ।
हामी अहिले कांग्रेसका विषयमा आश्चर्यजनक मौनता साधिरहेका छौं । यसको तात्पर्य बुझिनसक्नु छ । समयक्रममा बुझिएला । तर, मौनता साध्नेसँग दलमा चित्तबुझ्दो काम भएन वा दल बिग्रियो भन्ने अधिकार पनि रहँदैन । यतिसम्म कि बिग्रियो भनेर रुने अधिकार पनि रहँदैन । समय छँदै सबै पक्षमा सुधार र परिवर्तन ल्याएर अघि बढ्ने तर्फ अग्रसरता देखाउँ भन्ने आग्रह मात्र हो । एउटा विवेकशील तथा स्वतन्त्र नागरिक भएर बाँच्न पनि लोकतन्त्र नै चाहिन्छ भनेर मात्र हो ।
नेपालको सार्वजनिक प्रशासन, विशेषतः निजामती सेवामा व्यावसायिक सदाचारिता विकास भएन भन्ने प्रश्न समय समयमा उठ्दै आएको छ । कर्मचारीमा स्वाभाविक रूपमा हुनुपर्ने कार्यसम्पादनलाई व्यवस्थित बनाउने सीप, संस्कार र अनुभवजन्य...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...
ललितपुरको गोदावरीस्थित सनराइज हलमा नेकपा (एमाले)का दुई महत्वपूर्ण कार्यक्रम भए । एमालेको प्रथम विधान महाधिवेशन (२०७८ असोज १५ र १६ गते) सनराइज हलमै भएको थियो । विधान महाधिवेशनले विभाजनदेखि चौतर्फी घेराबन्दी...
हामी १५औं अन्त्य गरेर १६औं योजनाको तयारीमा जाँदै छौं । दलका शीर्ष नेताबीच १६औं योजनाको विषयमा छलफल भएको छ । १५औं योजनाको असफलता र नमिलेका कुरालाई १६औं मा सुधार्छौं । हाम्रो गन्तव्य कहाँ हो भन्ने संविधानले ...
सच्चा लोकतन्त्रमा सिमान्तमा रहेको नागरिकले पनि यो देश मेरो हो भन्ने अनुभूति गर्न सक्नेछ- माहात्मा गान्धी । माथि गान्धीको भनाइ किन उद्धृत गरिएको हो भने नयाँ वर्षको आगमन भैसकेको छ र २०८० को बिदाइ बडो हर्षपूर्वक...