‘खल्तीमा सुको छैन, खुब नेता बन्नुपरेको छ । जा, छिटो एक भारी घाँस काटेर आइज ।’ बाआमाको यस्तो गाली नखाएका अहिलेका प्रौढ नेता शायदै होलान् । जो गाउँमा जन्मे, हुर्के, त्यहीँ स्कूल पढे, ती अधिकांशको दैनिकी यस्तै थियो । बिहान घरको काम गर्नु, स्कूल जानु, फर्केर आएपछि घाँस काट्नु दिनचर्या हुन्थ्यो । पहाडका धेरै घरमा वर्षभरिलाई पुग्ने अन्न फल्थेन । वस्तुभाउ पाल्यो, दूध, दही, मही आफैंले खाँदैमा ठीक हुन्थ्यो । बेच्न पुग्थेन । पैसा भए बेसाएर (किनेर ) खायो, नत्र जीवनको करीब २५ प्रतिशत समय भोकै बित्थ्यो । सक्नेले बेसाउँथे, नसक्ने भोकै हुन्थे ।

केही परिवारका छोराछोरी जसोतसो स्कूल सकाएर क्याम्पस पढ्न जान्थे । धेरैले स्कूलपछि पढ्ने प्रयास गरेनन् । कलेज जाने भएपछि अभिभावकले अलिअलि भएपनि खर्चको जोहो गरिदिन्थे । खर्च धान्नै नसक्ने भएपछि दुईचार महिनापछि तिनै अभिभावकले घरमा आएको छोरालाई भन्थे, ‘अब मैले पुर्‍याउन सकिनँ, केही सानोतिनो जागिर गरेर पढ्नू ।’

त्यतिबेला कोही खाली खुट्टामा हुन्थे, कोही हात्तीछाप चप्पलमा । अलि राम्रो भनेको पायल चप्पल थियो । त्यो महंगो पर्थ्यो । तुना छिनेपछि डोरीले बाँधेर काम चलाउँथे । हात्तीछाप चप्पलको तुना भने पोलेर टाँस्न मिल्थ्यो । जुत्ता लगाउने एकाध विद्यार्थी मात्र हुन्थे । केहीले जागिर गर्दै पढे, केहीले पढाइ नै छाडेर जागिर वा व्यवसायमा लागे ।

अर्को एउटा तप्का पनि थियो, उनीहरू राजनीतिक संगठनतिर लागे । यिनको खर्च शहरका धनी नेताले पुर्‍याउँथे । ती नेतालाई पनि मज्जाले खटिने कार्यकर्ता चाहिएको हुन्थ्यो । संगठनले चन्दा उठाउँथ्यो, त्यताबाट पनि खर्च चल्थ्यो । नेताको पछि लाग्दै येनकेन पार्टीको संगठनको सिंढी चढ्दै गए । 

उमेर बढ्दै जाँदा आवश्यकता र चाहनाले ढपक्कै ढाक्यो । डेरामा बसेर सधैं भाडा बुझाउनुपर्ने हैरानी त छँदै थियो । वरिष्ठ नेताहरूको भव्य लवाइखवाइ देख्दा मनमा तृष्णा जाग्ने नै भयो । एकदिन ती नेताको घर बसेर मात्र नपुग्ने । एक छाक मीठो खाएर मात्र नहुने । यी सारा विलासी शैली नअपनाएसम्म राजनीतिमा टिक्न नसकिने अवस्था भयो । अनि गुरुहरू (सिनियर नेता) बाट सिक्दै जान थाले । मानिस सुख सुविधाबाट पर जानै सक्दैन । लोभ धेरथोर जो केहीमा हुन्छ । हो यही लोभको लोभ अलि माथि हुँदा शुरू भएको हो, नेताहरूको भ्रष्टाचारको यात्रा ।

पाठकहरूलाई व्याख्या शायद लामो लाग्ला । भ्रष्टाचारको ‘गुदी कुरो’ यही हो । सानो लेखमा व्यक्तिपिच्छेको प्रोफाइल लेख्न सम्भव हुँदैन । त्यसैले, भ्रष्टाचारमा संलग्न अधिकतम व्यक्तिको पृष्ठभूमि उजागर गर्न खोजिएको हो ।

फेरि गरीब परिवारमा जन्मेको नेता मात्र भ्रष्टाचारी हुन्छ भन्ने भाष्य तयार गर्न खोजिएको होइन । भ्रष्टाचारीको खास वर्ग हुँदैन । धनी गरीब जसले पनि भ्रष्टाचार गर्न सक्छन् । हुनेलाई अझै धेरै लोभ हुन्छ भन्छन् ।

यो आलेखले ती बहुसंख्यक भ्रष्ट नेताहरूको प्रतिनिधित्व अवश्य गर्नेछ । 

टोपबहादुर र बालकृष्ण जन्माएका गौरवशाली पार्टीहरू !

कम्युनिस्टहरूले भन्ने गर्थे, हाम्रो गौरवशाली पार्टी । कांग्रेसले भन्थ्यो, ‘समाजवाद’ । प्रमुख दलभित्र यी राजनीति ‘जार्गन’ अहिले अलि कम सुनिन थालेका छन् । शायद नेताहरू स्वयंले यसको औचित्य देखेनन् होला । जब कम्युनिस्ट पार्टीले टोपबहादुर रायमाझी र कांग्रेसले बालकृष्ण खाँण जन्माए, त्यतिबेलादेखि नै यिनको समाजवादको यात्रामा पूर्णबिराम लागेको छ । न कम्युनिस्टको ‘गौरव’ बाँकी रह्यो, न कांग्रेस ‘समाजवाद’को जंघार तर्‍यो । शेष रह्यो त केवल भ्रष्टचारका शृंखलाहरू ।

नक्कली भुटानी शरणार्थी प्रकरणमा मुछिएका रायमाझी र खाँण प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन् । यहाँ कयौं यस्ता नेताहरू छन्, जसको पैत्रिक सम्पत्ति शून्य बराबर थियो, तर अहिले करोडौंको सुविधामा जीवनयापन गरिरहेका छन् । हाम्रो राजनीतिमा धनी परिवारबाट राजनीति गर्ने चलन निकै कम भयो । हो, पशुपति शमशेर जबरा, जो पैत्रिक सम्पत्तिमा सम्पन्नशाली भएरै राजनीतिमा होमिए । यस्ता अपवादमा केही नेता मात्र होलान् । केही मध्यमस्तरको परिवारबाट पनि राजनीतिमा आए । तर, यीभन्दा पृथक बहुसंख्यक नेताहरू विपन्न परिवारबाटै राजनीतिमा प्रवेश गरेका हुन् । हालकै पार्टी नेतृत्वमा भएका नेताहरूको पैत्रिक सम्पत्तिको पृष्ठभूमि केलाएर हेर्दा त्यो स्पष्ट हुन्छ ।

२०६३ सालको कुरा हो । मुक्तिराम दाहालसँग यो पंक्तिकारको भेट हुने संयोग जुर्‍यो । युद्धकाल भएकाले शर्तकतापूर्वक भेट्नुपर्ने अवस्था थियो । भेटमा उनले कास्की ढिकुरपोखरीबाट चितवन बसाइँ सर्नुको मुख्य कारण दुईछाक भात खान नपुग्नु भएको बताएका थिए । 

‘दिनदिनै कोदोको रोटी र ढिँडो मात्र खानुपर्ने । कोदो खाँदाखाँदा नाक लाग्ने । भातको मुखै देख्न नपाइने । मधेश झरेसी भात खान अभाव नहुने । यी छोराछोरीलाई भात खुवाएर हुर्काउन चितवन आएको हुँ,’ मुक्तिरामले भनेका थिए । दुईछाक भात खानै मुस्किल परिवारका ती संघर्षशील बुवा मुक्तिराम दाहाल आज यो संसारमा छैनन् । तर, उनले अभावका बीच हुर्काएका लालाबालाहरू अहिले जीवित नै छन् । तीमध्ये एकजना यो देशको शक्तिशाली पदमा विराजमान छन् । उनी हुन्, प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ । 

मुक्तिराम परिवार (जेठो छोरा प्रचण्ड)को पुष्ठभूमिसहितको आर्थिक अवस्थाका बारेमा यो पंक्तिकारले त्यो बेला एक राष्ट्रिय दैनिकमा समाचार प्रकाशित गरेको थियो । सम्भवतः प्रचण्डको बुवाको पहिलो अन्तर्वार्ता थियो त्यो । त्यसपछि अन्य धेरै मिडियाले पच्छ्याएका थिए । 

राजनीति गर्ने क्रममा भूमिगत हुनुअघि केही वर्ष प्रचण्डले गोरखामा अध्यापनको काम गरे । त्यो आम्दानीले दैनिक गुजाराबाहेक केही चल्दैनथ्यो । राजनीतिमा पूर्णकालीन बनेर होमिएपछि उनले शिक्षण पेशा छाडे । त्यसपछि न उनले कुनै जागिर खाए, न कुनै व्यवसाय गरे, न कुनै इलमको शुरूआत नै । तर, आज उनै भात खान नपुग्ने विपन्न मुक्तिराम परिवारका छोरा नातिले रोजीरोजी खाना पाइरहेका छन् । छोडीछोडी पोशाक फेरिरहेका छन् । धेरैलाई लाग्न सक्छ, यो सन्दर्भ प्रचण्डतिर मात्र तेर्सिन्छ ? होइन, समान (न्यून) आर्थिक अवस्थासँग जुध्दै तेह्रथुमबाट झापा झरेका केपी ओली, बैंकको जागिर छाडेर राजनीतिमा लागेका माधव नेपाललगायतका सयौं नेतहरूसँग ठ्याक्कै मेल खान्छ ।

देशको शक्तिशाली पदमा विराजमान भएको हुँदा प्रचण्डको व्याख्या सान्दर्भिक लागेकाले उल्लेख गरिएको मात्र हो । शीर्ष नेतृत्वमा शेरबहादुर देउवाको पैत्रिक सम्पति अन्य नेताको तुलनामा मजबुत थियो । त्यसैले, देउवाको पृष्ठभूमि तमाम नेताहरूभन्दा केही पृथक छ । तर, नेपालको राजनीतिले निम्न, मध्यम र उच्चवर्गका नेताहरूलाई समान ढंगले भ्रष्टाचार गर्न सिकाएको छ ।

निम्नवर्गको नेताले भ्रष्टाचार गरेको छ्याङ्ग देखिन्छ भने मध्यम वा उच्चवर्गका नेताको सम्पत्तिमा कति धन थपियो अन्दाज नै हुँदैन । प्रमाणित गर्न पनि कठिन हुन्छ । निम्नवर्गको परिवारको नेताको सम्पत्ति छानबिन गर्न निकै सजिलो हुन्छ, फरक यति मात्र हो । त्यसैले, गरीब परिवारबाट राजनीतिमा उदाएकाले मात्र भ्रष्टाचार गर्छन् भन्ने भाष्य पनि गलत हुनेछ । तर, भ्रष्टाचारको पारदर्शी चित्र जति गरीब परिवारको नेतामा स्पष्ट देखिन्छ, उति धनी परिवारको नेतामा देखिन्न । समग्रमा प्रचण्ड र ओलीहरूको राजनीति स्कूललिङबाट सिर्जना भएका भ्रष्ट आचरणहरू अहिले छताछुल्ल हुन थालेका छन् । यो निकै सुखद् क्षण हो ।

किसुनजीले इन्कार गरेको त्यो पैसाको बिटो

कांग्रेस र कम्युनिस्टभित्र त्यस्ता केही नेता छन्, जसले सधैं सदाचारको जीवन व्यतित गरे । हाल एमालेमा रहेका काशिनाथ अधिकारी त्यही अपवादमा पर्छन् । चार दशकभन्दा लामो राजनीति यात्रामा उनले कहिल्यै लाभको पद ग्रहण गरेनन् । ५०को दशकदेखि नै एमालेको शीर्ष तहमा रहेर काम गरेका उनले राजनीति गर्दागर्दै भएको पैत्रिक सम्पत्ति पनि सकिसकेका छन् । पार्टीमा सधैं पोलिटब्युरो सदस्यमा जमेर पनि कुनै सरकारी पदमा बसेनन् । यो पंक्तिकारले यी काशिनाथ अधिकारीलाई राम्रैसँग जान्ने मौका मिलेकाले यो सन्दर्भ आवश्यक देखेर जोडेको हुँ । तर, यहाँ अझ विगतका एक त्यस्ता त्यागी नेताको घटना उजागर गर्न खोजिएको छ, जुन नेपालको राजनीतिमा सबैभन्दा असली प्रेरणाको स्रोत बनेर स्थापित छन् । ती हुन्, नेपाली कांग्रेसका संस्थापक नेता कृष्णप्रसाद भट्टराई । 

कुरो हो, ०५६ साल फागुन अन्तिम साताको । कांग्रेसभित्र आफ्नै सरकार ढाल्न विद्रोह शुरू भयो । प्रधानमन्त्री थिए, किसुनजी अर्थात् कृष्णप्रसाद भट्टराई । पार्टीभित्रको विद्रोहमा धेरै सांसदले राजीनामाको तयारी थालिसकेका थिए । किसुनजीविरुद्ध संसद्मा अविश्वासको प्रस्ताव दर्ता भयो । त्यो अविश्वासको प्रस्ताव दर्ता गरेको विपक्षी दलले थिएन । आफ्नै पार्टीका सभापति गिरिजाप्रसाद कोइरालाको अगुवाइमा कांग्रेसले दर्ता गरेको थियो । यहीबीचमा ११ जना मन्त्रीले सामूहिक राजीनामा दिए । यो संकटको घडीमा किसुनजीकहाँ शेरबहादुर देउवा एउटा उपाय लिएर पुगेका थिए । शेरबहादुरले किसुनजीलाई सुझाउँदै भने, ‘धेरै सांसदलाई चुनाव लड्दा ऋण लागेको छ, अलिअलि पैसा दिनुपर्‍यो, अविश्वासको प्रस्ताव फेल भइहाल्छ ।’ यो कुरा सुन्नेबित्तिकै किसुनजीले बम्किँदै भनेछन्, ‘के बोलेको शेरुबाबु ? हुँदैन । पैसा बाँडेर म पदमा बस्दिनँ । बरु प्रधानमन्त्री छाडिदिन्छु ।’

उनले सन्देश पठाए, ‘गिरिजाबाबुलाई भन्नुस्, अविश्वासको प्रस्ताव फिर्ता गर्नु, म राजीनामा दिन्छु ।’ अन्ततः चैत ३ गते कृष्णप्रसाद भट्टराईले राजीनामा दिए । उनले संसद्मा व्यक्त गरेको राजीनामा सन्देश सुनेर अधिकांश सांसद रोएका थिए । पार्टीभित्रको पापी जमातका कारण उनी (०५६ जेठ १३ – चैत ३) जम्मा दश महिना सरकारमा बसे । उनले राजनीतिमा उच्च नैतिकता बचाए भने पार्टीको साख पनि जोगाएका थिए । त्यतिबेला व्यापारीले शक्तिशाली नेतालाई चाहेजति पैसा दिन्थे । किसुनजीका लागि देउवाले पैसाकै बिटो जुटाउन तयारी थालेका थिए । तर, किसुनजीले यो सब इन्कार मात्र गरेनन्, घोर विरोध गरे । जीवनभर उनले कुनै सम्पत्ति जोडेनन् । आश्रममा बसे । किसुनजीले देखाएको उच्च त्याग र निष्ठाको राजनीति अहिलेसम्म कुनै नेताले देखाउन सकेका छैनन् । 

अन्त्यमा छुटाउन नहुने कुरा

यतिबेला नक्कली भुटानी शरणार्थी प्रकरणमा टोपबहादुर र बालकृष्ण मात्र होइन, प्रधानमन्त्री भइसकेका व्यक्तिहरू पनि जोडिएको प्रमाण आउन थालेका छन् । सरकारी वकिल कार्यालयमा कतिपय अभियुक्तले शेरबहादुर देउवा र आरजु देउवाले पैसा खाएको, केपी ओलीका लागि उनको स्वकीय सचिवलाई पैसा बुझाएको बयान दिएका छन् ।

आरोपीहरूले प्रधानमन्त्री (तत्कालीन प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवा)सम्मलाई पैसा बुझाउनु परेको भन्ने बयान दिँदा कुनै समय उनकै विश्वास पात्र रहेका बालकृष्ण खाँणले ‘नोट इट’ भनेको कुरा सार्वजनिक भइसकेको छ । सरकारी वकिलको कार्यालयले यी सबै कुरा टिपोट गरेको छ ।

यी सबै कुरा हेर्दा संगठित अपराधको जालो कतिसम्म जेलिएको रहेछ भन्ने प्रमाणित हुन्न र ? २०४७ सालदेखिका प्रधानमन्त्री, मन्त्री, सांसद, सचिवालयका व्यक्तिहरू, सरकारी उच्च व्यक्तिहरूलगायत लाभको पदमा बसेका अधिकांश व्यक्तिको सम्पत्ति छानबिन र कारवाही गर्न यो पंक्तिकारले ०७० सालदेखि लगातार लेख्दै र बोल्दै आएको छ । अहिले बल्ल सबैले यो विषय उठाउन थालेका छन् । जेहोस्, यो ८० को दशक भ्रष्टाचार निर्मुलको दशक बन्नेछ र ठूलो जेल बनाएर सबै भ्रष्टहरूलाई सजाय दिने बेला आएको छ । 

सबै एकैपटक जाग्ने हो भने यो सपना विपनामै साकार हुने संकेत देखिएको छ । त्यसका लागि कुनै लाभको पदमा नबसेका स्वतन्त्र व्यक्ति सम्मिलित आयोग गठन अनिवार्य छ । यिनै आयोग, विभाग र सरकारी अड्डाबाट भ्रष्टाचार नियन्त्रण हुन्छ भन्नु ‘आकाशको फल आँखा तरी मर’ भनेजस्तै हो । असम्भव प्रायः छ ।

अर्को कुरा, जसरी भ्रष्टाचारविरुद्ध जागरणको दियो बालेर उदाएको रास्वपाले जुन राजनीतिक शक्ति आर्जन गरेको छ, त्यसरी नै उसले यसपालिदेखि नै भ्रष्टाचारका सम्पूर्ण तत्त्व नष्ट गर्न र भ्रष्टाचारीलाई कारवाही गर्न कम्मर कसेर लाग्नै पर्छ । नत्र रास्वपाको हविगत पनि पुराना दलहरूको भन्दा पृथक हुने छैन ।

नेपाल प्रहरी र सरकारबाट भएको यो प्रयासमा असल पुराना वा नयाँ राजनीति शक्तिले साथ दिनेबित्तिकै कुरूप कुशासकीय चित्र मेटिएर सुन्दर सदाचारी शासनमा बदलिनेछ । दल र वादबाट माथि उठेर सारा सच्चा नेपाली नागरिक एकजुट हुनैपर्ने छ ।