बुटवल विकासका दृष्टिले काठमाडौंपछिका प्रमुख शहरमध्ये एक मानिन्छ । बुटवल धेरै क्षेत्रमा देशलाई नेतृत्वदायी भूमिका खेल्ने शहर पनि हो । २०७९ मा भएको स्थानीय तहको निर्वाचनपछि बुटवल उपमहानगरपालिकामा दोस्रो कार्यकालको नेतृत्व गर्न फेरि खेलराज पाण्डेय आएका छन् । नगर प्रमुख (मेयर) पाण्डेय नेतृत्वमा पुगेको पनि २१ महिना पुगिसकेको छ । यसैबीच लोकान्तरकर्मी प्रकाश आचार्यले मेयर पाण्डेयसँग बुटवलको विकास र समृद्धिसँगै बुटवलको समग्र पक्षमा रहेर गरेकाे कुराकानी:

बुटवलले नगरपालिका संघको आर्थिक विकासतर्फ सर्वोत्कृष्ट पुरस्कार पायो, कसरी सम्भव रहेछ उत्कृष्ट बन्न ?

निर्वाचित भएर आउनेबित्तिकै हामीले बुटवलको पहिलेको छविलाई परिवर्तन गर्नुपर्छ भन्ने योजनाका साथ काम थालेका थियौं । शुरूवाती वर्षमा हामीले संस्थागत सुशासन, आर्थिक विकास, सेवाप्रवाह, नागरिकका आवश्यकता र प्राथमिकता के कस्ता छन् भन्ने बुझेर सोहीअनुसारले काम गर्न थाल्यौं । हामीले पुरस्कार पाउने आशाले काम गरिरहेका छैनौं । चुनावअघिका घोषणापत्रदेखि हाम्रा नीति कार्यक्रम, बजेट र सार्वजनिक रुपमा हाम्रो नीति नै बुटवललाई सबैको अपनत्व हुने, सबैले समान अवसर पाउने र बस्नयोग्य शहर बनाउने काममा छौं । यी र यस्तै कारणले हामीले उत्कृष्ट पुरस्कार पाउन सम्भव भएको हो भन्ने लाग्छ । यस वर्ष र आगामी वर्षमा अरू धेरै प्रभावकारी काम गरेर नतिजा देखिने अवस्थामा पुग्नेमा हामी विश्वस्त छौं । 

निर्वाचित भएको २१ महिना पुग्यो, यसबीचमा के कस्ता काम गर्नुभयो ?

हो, बुटवलबासीले माया गरेर नेतृत्वमा आएको झण्डै दुई वर्ष पुग्न लागेको छ । यसबीचमा हामीले स्वास्थ्य, शिक्षा, नगरको सौन्दर्यीकरणमा विशेष जोड दिएका छौं । त्यसका अलावा नगरलाई व्यवस्थित गर्ने, सेवाप्रवाहलाई सुदृढ गर्ने, नागरिकलाई सहज रुपमा सर्वसुलभ तरिकाले सेवा दिने र राजश्व वृद्धि गर्नेमा ध्यान दिएका छौं । जसअनुसार हामीले यस वर्ष १५–१५ बेडका २ वटा अस्पताल सञ्चालन गर्नेछौं । शिक्षामा हामीले यहाँका विद्यालयहरूको भौतिक पूर्वाधार सुधार, शैक्षिक स्तर सुधार, स्थानीय पाठ्यक्रम परिमार्जनको काम गरिरहेका छौं । खेलाडी उत्पादनलाई जोड दिँदै विद्यालयस्तरमा फूटबल प्रतियोगिता आयोजना गर्दै छौं । लोकनृत्य प्रतियोगिता आयोजना गरेर विद्यार्थीलाई पनि नगरसँग जोड्ने र उनीहरूको अन्तरनिहीत प्रतिभालाई वृद्धि गर्ने काम गरेका छौं । नगरको सौन्दर्यीकरणमा मुख्य र भित्री सडकहरूलाई व्यवस्थित गर्ने, सरसफाइ गर्ने, हरियाली बनाउने र उच्च क्षमताका लाइट जडान गरेर उज्यालो शहर बनाउने काम भइरहेको छ । पर्यटनको क्षेत्रमा जीतगढी किल्लासहितका ठाउँको प्रवद्र्धन गर्ने, कृषिमा किसानलाई बीउमा अनुदान दिने, भैँसीका पाडी खरिद्मा अनुदान दिने काम भएको छ ।

औद्योगिक व्यवसाय र व्यापारको क्षेत्रलाई व्यवस्थित गर्ने र थप विस्तार गर्नका लागि मदत पुर्याउने गरी काम गरिरहेका छौं । बुटवलमा सुनचाँदीका गरगहना बनाउने कालीगढको अभाव छ, भारतीय कालीगढ ल्याउनुपर्ने बाध्यता छ । यो अन्त्य गर्न अहिले गरगहना बनाउने तालिम चलिरहेको छ । मेयर युवा इलम कार्यक्रममार्फत् युवालाई कम्प्युटर नेटविर्कङदेखि बारिस्टा, वेल्डिङजस्ता विभिन्न तालिम दिएर उनीहरूलाई स्वरोजगार र रोजगार बनाउने काममा लगाएका छौं । गृहिणी महिलालाई सीपसँग जोडेर उद्यमी बनाउने गरी तालिम शुरू हुँदैछ । त्यो तालिममा सिकेर उत्पादन भएका सामग्री बिक्री गर्ने कोशेली घर निर्माण गर्ने र त्यसमा नगरले प्रोत्साहन गर्ने गरी योजना अगाडि बढेको छ । बुटवलका सबैभन्दा पुराना संस्था बुटवल टेक्निकल इन्स्टिच्युट बीटीआईको स्तरउन्नति गर्ने र यहाँ टनेल इन्जिनियरिङसम्मका विषय अध्ययन गर्ने, आम्दा अस्पताललाई विशिष्टीकृत अस्पताल बनाउने गरी प्यारामेडिकलका तीनवटा विषय शुरू भएका छन् । यसले यहाँ जनशक्ति उत्पादन गर्ने र यहीँ खपत हुने अवस्थाको सिर्जना हुनेछ । यस्ता धेरै काम छन्, जसको पूरा नतिजा यो आर्थिक वर्ष सकिँदासम्म देखिनेछ ।

सडक सौन्दर्यीकरणमा पनि लगानी भएको देखिन्छ, प्रतिफल कस्तो छ ?

हामीले योगीकुटीदेखि गोलपार्क चिडियाखोलासम्मको सडक र रामनगरदेखि तामनगरसम्मको सडकलाई विशेष जोड दिएका छौं । अहिले बुटवल–नारायणगढ सडकका कारण राजमार्ग चौराहादेखि पूर्वको सडक अलिकति भत्काएर काम शुरू भएको छ । त्यो आयोजनाको काम भएकाले हामीले सहजीकरण गरिरहेका छौं । मूलतः योगिकुटीदेखि चिडियाखोलासम्म सडक सौन्दर्यीकरणका लागि योपटक डिभाइडरमा जाली निर्माण, त्यसपछि लाइटिङको व्यवस्थापन र सडक रेखाङ्कन गर्नुपर्ने ठाउँहरूमा मार्किङ गर्ने कामलाई प्राथमिकता दिएका छौं । अब त्यो काम फागुनदेखि गति लिएर अगाडि बढेको छ । टेन्डर प्रक्रिया टुंगिएका छन् । गोलपार्कदेखि तल्लो सीमानासम्मको बाटो स्तरउन्नति भइसकेको छ । कालिका पथलाई थप व्यवस्थित गर्नेछौं । लाइटिङका लागि ५० लाख रुपैयाँ बजेट छुट्याएका छौं । योगिकुटीदेखि चिडियाखोलासम्म लाइटिङको लागि दुई करोड ३५ लाख रुपैयाँ बजेट छुट्याएर २४ वटा हाइमास्ट लाइटको टेन्डर भइसकेर अब केही दिनमा त्यसको जडान कार्य हुँदैछ ।

यसमा अमरपथ, जीतगढी, बसपार्क, जेसीजचोक, देवीपथ, बुद्धनगरमा जडान हुन्छन् र बाँकी ठाउँमा आवश्यकताअनुसार काम गरिने छ । बुटवलको तिनाऊ नदीको पुललाई परिवर्तन गरेर सिग्नेचर बृज बनाउने र त्यहाँदेखि गोरुसिंगेसम्म चार लेन बनाउने काम हुँदैछ । यसले गर्दा सडक र पुल सुचारु राख्न वैकल्पिक मार्गको व्यवस्था गरिएको छ । गाडीका लागि योगीकुटी, मगरघाट रानीगञ्ज, झोलुङ्गे पुलसम्मको वैकल्पिक सडक बनाइएको छ । साना जीपकारका लागि मिलनचोक–बुद्धनगर झोलुङ्गे पुल, स्कूल र सार्वजनिक बसलाई गोलपार्क–पुलचोक र बुटवल माविको पछाडि र फूलबारीतर्फको बाटो छ । यी तीनवटा बैकल्पिक बाटो तयार गरेका छौं । पुलहरू भत्काएर निर्माण गर्दा पनि बुटवलमा कठिन अवस्था आउन नदिने गरी प्रारम्भिक तयारीले पूर्णता पाएको छ ।

तपाईँले मानव संसाधनको विकास पनि गर्ने भन्नुभएको छ, यो के–कस्तो काम हो ?

बुटवललाई सबै क्षेत्रमा अगाडि बढाउने योजनाअनुसार निर्माणमा मात्रै होइन, मानव संसाधनको विकासमा पनि काम गर्ने हामीले भनेका छौं । त्यसअनुसार काम अगाडि बढिरहेका छन् । हामीले सीप सिकाउने, क्षमता विकास गर्ने र उद्यमसँग जोड्ने काम अगाडि बढाएका छौं । गृहिणी महिला रोजगार कार्यक्रमअन्तर्गत घरमै बस्ने महिलालाई सीपसँग जोड्नेछौं । पहिलोपटक ८०० महिलालाई तालिम दिँदैछौं । थप तालिम चाहिए पनि दिनेछौं । मेयर युवा इलम र महिला उद्यमशीलता कार्यक्रम पनि अघि बढाएका छौं । र, विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रलाई ध्यानमा राखी ५० प्रतिशत अनुदानअन्तर्गत योपटक भैँसीका पाडी वितरण कार्यक्रम राखेका छौं । 

त्यसकारण गाउँको एउटा किसानको घरमा वा उद्योगी व्यवसायीको घरमा जाँदा उपमहानगर देखिने होस् । गिट्टी कुट्दै गरेकी, सालको पात बेच्दै गरेकी वा मकै पोल्दै गरेकी एक आमाले पनि हाम्रो उपमहानगरपालिका छ भन्ने अनुभूति गरुन् भन्ने खालको बजेट व्यवस्थापन पनि गरेका छौं । यसकारण सबै वर्ग  र सबै जातिका लागि बजेट छुट्याएका छौं । धेरै मठ–मन्दिर गुम्बा र चर्चमा आवश्यकताअनुसार बजेट विनियोजन गरेका छौं । त्यसकारण बुटवल उपमहानगरपालिका सबै जाति, धर्म, भाषा, भूगोल, वर्गको प्रतिनिधित्व गर्ने, संरक्षक हुने निकाय हो । अहिले भर्खरै हामीले शिक्षा समिति विस्तार गरेका छौं । स्थानीय पाठ्यक्रममा हाम्रो आफ्नै बुटवलको विषयलाई पनि समेट्ने छौं । यसका लागि समिति गठन गरेर कस्ता विषय पठनपाठन, कुन विषय आवश्यक र कुन अनावश्यक छुट्याएर अगाडि जानेछौं । 

हामी गौरवका साथ भन्न चाहन्छौं– हामीले प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल प्रचण्डलाई आम्दा अस्पताललाई थप २०० बेडको शिलान्यासको क्रममा ल्यायौं । यस्तैगरी राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेललाई बुटवलको मात्र नभएर नेपालकै गौरव जीतगढी किल्ला नेपाली सेनाबाट हस्तान्तरणको कार्यक्रममा सहभागी गरायौं । राष्ट्रका प्रमुखहरू कार्यक्रमको व्यवस्थापन हुनु पनि बुटवलबासीका लागि गौरवको कुरा हो । जीतगढी किल्लालाई थप व्यवस्थापनका लागि जीतगढी तिनाउ आरती केन्द्र निर्माणको प्रक्रियामा पहल गरिराखेका छौं । यसैगरी बुटवल माविदेखि नुवाकोटसम्म पैदलमाग निर्माणको पहल गरेका छौं । सबै क्षेत्र, वर्ग र सबै बुटवलबासीले उपमहानगर सबै साझा र अभिभावक हो भन्ने बनाउन प्रयत्नशील छौं ।    

बुटवलमा काम गर्न कत्तिको कठिनाइ छ ? कस्ता चुनौती पार गरिरहनु भएको छ ?

बुटवलको माग ठूलो छ । आर्थिक कुरा सानो छ । यसमा प्रदेश सरकार र संघीय सरकारले प्रत्यक्ष हात नहाल्दासम्म स्थानीय बजेटबाट मात्रै बुटवलको माग सम्बोधन गर्न सक्ने अवस्था छैन । ज्योतिनगर पहिरो, तिनाऊ दानव करिडोरबाट विस्थापितहरूको व्यवस्थापनको कुरा उठाएका छौं । मोतिपुर औद्योगिक क्षेत्रको कुरा उठाएको छु । कृषि व्यावसायिक केन्द्रको कुरा उठाएको छु । बसपार्कको विषय उठाएको छु । यहाँको सौन्दर्यीकरण र व्यवस्थापनको विषय उठाएको छु । हामीले बुटवल चौराहादेखि चिडियाखोलासम्मको सडकको मोडल परिवर्तन गर्न खोजेका छौं । अहिले यो सडक पाइपलाइन मार्गजस्तो भएको छ । हामी व्यावसायिक मार्ग बनाउन चाहन्छौं । राजमार्गभित्रको बाटोमा गाडी रोक्न पाइयोस् । बाटोमै रमाउने गरी साना व्यवसाय गर्न सक्ने स्थिति होस् । बाटोको नजिकै गाडी पार्किङ गर्न नपाएर नेपाली व्यवसायी विस्थापित हुने, विदेशी व्यवसायी मोटाउने नहोस् । यसका लागि पनि हामी चिन्तित छौं ।

अर्को कुरा, बुटवलमा केही सबैभन्दा ठूला चुनौती छन् । ज्योतिनगरसहित चुरे क्षेत्रको पहिरो, तिनाऊ, दानवको नदी कटान र तिनाऊ दानव किनारको अव्यवस्थित र सुकुम्बासी बस्ती यहाँका मुख्य चुनौती हुन् । ज्योतिनगरसहितको पहिरोको जोखिम कम गर्न हामी त्यसको बारेमा रातदिन खटेर काम गरेका छौं । यसमा संघीय सरकारबाट प्रदेश सरकारबाट जुन खालको सहयोग पाउनुपर्ने हो, त्यो खालको सहयोग पाउन सकेका छैनौं । तर, बुटवल उपमहानगरको क्षमताअनुसार त्यहाँ काम गरिरहेका छौं । नदी किनारको बस्तीलाई जोखिम कमगर्न तटबन्ध गर्ने काम गरिरहेका छौं । अव्यवस्थित बसोबास र सुकुम्बासी बस्तीलाई व्यवस्थित गर्न हाम्रो मात्रै बलबुताले सम्भव छैन । यहाँका पाउन योग्य व्यक्तिलाई लालपूर्जा दिलाउनका लागि हामीले जग्गा नापजाँचमा भूमि आयोगलाई प्राविधिक जनशक्ति र उपकरण उपलब्ध गराएर सक्दो छिटो लालपूर्जा वितरण गर्नुपर्छ भन्नेमा लागिरहेका छौं । अर्को कुरा, अव्यवस्थित बसोबास गर्नेको हकमा पुर्जाका लागि लिने राजश्व धेरै भयो, यसलाई घटाउनुपर्छ भन्ने कुरा हामीले प्रधानमन्त्रीसमक्ष राखेका छौं । यसको सम्बोधन हुन्छ भन्नेमा विश्वस्त छौं । 

बुटवलको मुख्य सडकको सधैँ चर्चा हुन्छ । निर्वाचित हुनुअघि र पछि पनि तपाईँले पनि चर्चा गर्नुभयो । तर यो सडक निर्माण सम्पन्न हुन सकेको छैन । यसको कारण के हो ? तपाईँ के गर्दै हुनुहुन्छ ?

यो सडक निर्माणमा केही त्रुटि भएको देखिन्छ । बजेटको सुनिश्चितता नहुँदै यो सडक निर्माण शुरू भएको थियो । पछि कोभिड र निर्माण कम्पनीका कारण ढिलासुस्ती भयो । हामीले बुटवलबासीलाई दुःख भयो, ढिलासुस्ती हुनुभएन भन्ने कुरा पटक–पटक उठाउँदै आएका छौं । यो सडकका कारण धेरै दुर्घटना भए । सडक निर्माणकै कारण यो क्षेत्रका कैयौं व्यवसायीसमेत विस्थापित भए । तसर्थ, सडकको निर्माण छिटो पूरा गर्नुपर्छ भनेरै सहजीकरणका लागि हामीले समिति बनायौं । १५ दिनको रिपोर्ट बुझाउने, प्रगति विवरण हेर्ने, अनुगमन गर्ने र समस्यालाई समाधान गर्ने काम गरेकै कारण सडकको बीच भागमा पक्की भयो । यद्यपि त्यो अझै गुणस्तरीय छैन ।

यो सडक संघले बनाउन सक्दैन भने ठेक्का तोडेर हामीलाई हस्तान्तरण गरियोस्, हामी एक महिनाभित्रै बनाउँछौं भनेका थियौं । तर संघीय सरकारले त्यसो गर्न मिल्दैन भनेपछि हामीले चासो दिने, दबाब दिने र झक्झक्याउने काम गरिरहेका छौं । यसलाई अब छिट्टै सम्पन्न गरियोस् भनेर मैले शुक्रवार मात्रै पनि भौतिक पूर्वाधार तथा यातायात मन्त्रीलाई भेटेर भनेको छु । यो सडक निर्माण समयमा सम्पन्न गर्न बुटवल उपमहानगरले के सहजीकरण गर्नुपर्छ त्यो गर्न तयार छ भनेको छु । सडक डिभिजनदेखि सडक विभागसम्म हामीले पटक–पटक यसबारे चासो राखेका छौं । अब छिट्टै नै सम्पन्न हुन्छ भन्ने विश्वास छ । 

छाडा चौपायाका कारण बुटवलको आलोचना अलिक बढी नै देखिन्छ, कहिलेसम्ममा व्यवस्थापन गर्नुहुन्छ?

हो, छाडा चौपाया व्यवस्थापनमा अलिकति चुनौती छ । किनभने, यी अधिकांश चौपाया बुटवलभित्रका होइनन् । तपाईँहरूले गाई–गोरुको तस्करी भइरहेको छ र यो ट्रान्जिट प्वाइन्ट हो भनेर समाचार लेख्दै आउनुभएको छ । यसले पनि के जनाउँछ भने बुटवलमा अन्यत्रबाट छाडा चौपाया आइरहेका छन् । तैपनि यहाँ आइसकेपछि हामीले व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । त्यसअनुसार हामी गौशालालाई व्यवस्थित गरेर यही महिनामै सडकका गाई–गोरु गौशालामा लैजानेछौं । यो तत्कालको व्यवस्थापन मात्रै हो ।

दीर्घकालीन व्यवस्थापनमा अलि चुनौती छ । गाई–गोरु असीमित संख्यामा आउने भइरहेको छ । यो कहाँबाट आउँछन् र कहाँ जान्छन् भन्ने कुरामा संघीय सरकारले र प्रदेश सरकारले अलि बढी चासो दिनुपर्छ । हामीले प्रदेशसँग मिलेर गाई निकुञ्ज बनाउनुपर्छ भनेर छलफल गरिरहेका छौं । यसको टुंगो लाग्यो भने मात्रै केही समाधान निस्किन सक्छ । देशका मुख्य शहरहरूको मूल समस्याका रुपमा छाडा चौपाया देखिइरहेको छ । यसर्थ पनि तस्करी हो भने रोक्न र होइन भने प्रादेशिक रुपमा व्यवस्थापन गर्नुपर्ने देखिन्छ । एउटा पालिकाले मात्रै रोकेर रोकिने अवस्था पनि छैन । 

झुम्सा खानेपानी ल्याउने भनेर कैयौँंपटक अवलोकन भए, अब छिट्टै आउँछ भन्ने कुरा पनि आएका थिए । यो योजनामा बुटवल महानगरले के गरिरहेको छ ?

खानेपानी संस्थान स्थानीय तहअन्तर्गत नभएपनि बुटवलको विशेष चासो छ । त्यसमा पनि बुटवलको खानेपानी समस्या समाधानमा हामीले विशेष चासो दिएका छौं । झुम्साको सन्दर्भमा तिनाऊ गाउँपालिकाबाट पानी ल्याउनुपर्ने भएकाले दुई पालिकाको बीचमा समझदारी नभई पानी आउन सक्ने अवस्था छैन । हामीले पटक–पटक छलफल गरेर यसलाई टुंगोमा पुर्याएका छौं । तिनाऊका बासिन्दाले बुटवललाई पानी दिँदा बुटवलले हामीलाई के दिन्छ भन्ने प्रश्न गर्नुभएको थियो ।

यसमा बुटवलले तिनाऊबासीको चित्त बुझ्नेगरी समाधान गरेको छ । वार्षिक रुपमा दुई करोड रुपैयाँ तिनाऊको खानेपानी मुहान क्षेत्रको विकासका लागि दिने एकखालको सहमति भएको छ । त्यसपछि उहाँहरूले पानी ल्याउन सहमति जनाउनुभएको छ । सहमति भएको केहीदिनपछि त्यहाँ पानीको पाइप राख्नका लागि बनाइएको फलामे पुल भाँचिएर दुर्घटना भयो । त्यो मर्मत हुँदैछ । मर्मत भएर सकिएपछि पानी ल्याउने काम शुरू हुन्छ । अब केही महिनामात्रै कुरेपछि बुटवलमा झुम्साको पानी आउँछ । यसका साथै हिलपार्कमा १० लाख लिटरको खानेपानी ट्याङ्की निर्माणका लागि माटो परीक्षणको काम भएको छ । यसले बुटवलको खानेपानी समस्यालाई समाधान गर्छ ।

अन्त्यमा, संघ र प्रदेशसँग तपाईँका केही समस्या वा गुनासा छन् ?

हामी संघीय अभ्यास गरिरहेका छौं । केही कानून निर्माण नहुँदा काममा असहज भइरहेको छ । कर्मचारीको व्यवस्थापन त्यस्तै चुनौती छ । केही कुरामा संघले स्थानीय तहलाई आफ्नो मातहतको निकाय जसरी व्यवहार गर्ने गरेको छ । अझै पनि केन्द्रीकृत मानसिकता कायमै छ । संघीयता बलियो बनाउन स्थानीय तह र प्रदेशलाई बलियो नबनाइ हुँदैन भन्ने कुरा संघमा बस्ने नेता र कर्मचारीले बुझ्न जरुरी छ । हिजो जसरी मुठ्ठी कसेर बसेर संघीयता बलियो हुँदैन । जे कुरामा पनि बिग्रिन्छ कि भन्ने चिन्ता लिने काम संघको मात्रै होइन । हामी बिगार्न आएका होइनौं, बनाउन आएका हौं ।

जे–जति–जसरी राम्रा कामहरू भइरहेका छन्, ती स्थानीय तहमै भइरहेका छन् । त्यत्रो कोभिड महामारी स्थानीय तह भएकै कारणले सहज रुपमा व्यवस्थापन गर्न सकियो । जहाँजहाँ जोखिम छ त्यो स्थानीय तहतिर पठाउने, जे–जे सजिलो र देखिने काम छ त्यो आफूले राख्नुहुँदैन । यसमा संघीय सरकार र सदनले पनि विशेष चासो दिएर आवश्यक कानूनहरू समयमै निर्माण गरेर संघीयतालाई सफल बनाउन लाग्नुपर्छ । अहिले संघीयता र व्यवस्थामाथि प्रश्न उठ्नुको कारण पनि ढिलासुस्ती नै हो जस्तो लाग्छ । यदि संघले पहिलो कार्यकालमै सबै कानून बनाएर अधिकार हस्तान्तरण गरेको भए अहिले यस्तो भ्याकुम सिर्जना हुने थिएन । यसमा विशेष चासो दिनुपर्छ ।