मिच्ने र मिचिनेहरू

नेपालीमा एउटा भनाइ छ– ‘सानालाई ऐन ठूलालाई चैन ।’ झट्ट हेर्दा, पढ्दा र सुन्दा यसमा खासै त्यस्तो केही छजस्तो लाग्दैन तर, वास्तविकता त्यस्तो छैन, होइन । अपितु यसले त्यस्तो सङ्केत गरेको छ, जसले प्राणी समुदायको प्रकृति, प्रभाव र प्रस्तुतिको प्रतिनिधित्व गरेको छ । 

प्राणीसमूदायमा ठूला भनिएकाहरूको जीवनाधार भनेकै सानोको संसार हो । उनीहरूको टिक्ने, टिकाउने, बच्ने, बचाउने तथा खेल्ने, खेलाउने स्थान भनेकै सानाहरू हुन्, सानाका संसार हुन् । ठूलाको अगाडि साना मिचिन्छन्, थिचिन्छन् । उनीहरूले चाहेर होस् नचाहेर होस् ठूलाका अगाडि मिचिनै पर्छ, थिचिनै पर्छ । सानाहरू नहुने हुन् भने त ठूलाले बाँच्ने आधारसमेत पाउने छैनन् । किनभने ठूलाको आहार भनेकै सानाहरू हुन् । संसारमा कसैले पनि ठूलाको आहार गरेको उदाहरण कम्तीमा सोही स्थान र स्वरूपमा कतै छैन, पाइन्न । यसका लागि ठूलाले कि स्वभाव त्याग्नुपर्छ कि शरीर । 

स्वभाव त यसै पनि त्यगिने वस्तु होइन । शरीर त्यागको कुरा पनि आफूखुशी हुने होइन । आजको जमानामा दधिचि बन्ने को नै हुन्छन् र ? अनि परेन फसाद ! ठूलाको आहार गर्न नसकिने सानाको नगर्ने हो भने कसरी बाँच्ने ?

त्यसैले मानिसले नियम पनि त्यस्तै बनाएको छ । ठूलाको अगाडि सानाले झुक्नुपर्ने । चाहे इच्छाले होस्, चाहे अनिच्छाले, चाहे मर्यादाको नाममा होस् चाहे, संस्कार र संस्कृतिको नाममा । सानाले ठूलाको अघि झुक्नैपर्छ, झुक्न जान्नैपर्छ । नत्र उसले स्वतन्त्रतापूर्वक हिँडडुल गर्ने छुटसम्म पाउने छैन । 

त्यसैले हुनुपर्छ सानाले आफूलाई तोकिदिएको धर्मलाई स–सम्मान निर्वाह गरेका छन्, गर्दै आएका छन् तर ठूलाले ? सानाले आफ्नो धर्म निर्वाह गरेपछि गरेपछि ठूलाले पनि उनीहरूमाथिको धर्म निर्वाह गरेका छन् त ? होऽऽ समस्या यहीँनिर छ । सानाले सम्मान गरेपछि ठूलाले पनि स्नेह, सद्भाव र सहयोगको धर्म निर्वाह गर्नुपर्ने हो कि होइन ? के ठूला वा ठूला भनिएकाहरूबाट त्यस्तो भएको छ ? छैन, छैन, छँदैछैन । बरू उल्टो भएको छ । सानो जति बढी झुक्छ ठूला भनिनेहरू त्यति बढी अधिकार मान्ने गर्छन्, गर्दै आएका छन् । त्यसैले त गर्ने पनि गरेका छन्, नगर्ने पनि गरेका छन्, गर्दै आएका छन् । 

देख्ने वित्तिकै मुक्का बर्साउने पनि होलान्, गुलेली ताक्ने पनि होलान् । खुकुरी उठाउने पनि होलान्, ढुकुटी उडाउने पनि होलान् । त्यतिले मात्र नपुगेर हिजोआज त बम, बारुद, बन्दुक र गोलासमेत उठाउन थालिसकेएका छन् । बासस्थानै उठाउने पनि छन्, डडाउने पनि छन् । काट्ने पनि छन्, मार्ने पनि छन् । काटेर खाने पनि छन् । भुटेर वा पोलेर खाने पनि छन् । 

यसको अर्थ हो ठूलालाई कानून लाग्दैन । नियमले छुँदैन । सानाले ढुकुर मारे पनि कुकुर मारे पनि कानून लाग्छ । ठूलाले भने मानिसै मारे पनि न कुनै नियम कानूनको दफाले छुन्छ, न विधान वा संविधानको धाराले छुन्छ । उनीहरूका अधिल्तिर त यी सारा निलम्बन हुन्छन्, निलम्बन गरिन्छन् । यही होइन त वास्तविकता ? ‘वीर भोग्या वसुन्धरा’ क्या मज्जा । समग्र पृथ्वी र प्रकृति पेवा ठान्यो जे मन लाग्छ त्यही गर्‍यो । न नागरिकताको नियमले छोयो, न भीसाको नियमले नै छोयो । अहिलेसम्म को–कसले सूर्यको भीसा खोजेका छन् ? चन्द्रको मागेका छन् ? न ग्रहको खोजेका छन् न नक्षत्रको मागेका छन् । हावाको खोजिन्न, पानीको खोजिन्न । न नदीको खोजिएको छ न समुद्रको । 

आगोको खोजिन्न, पानीको खोजिन्न, आकाशको खोजिन्न, पातालको खोजिन्न । अर्थात्  द्यावाभूमि कसैको पनि खोजिन्न । किन खोजिन्न ? किनकि छँदैछैन । किन छैन  ? किनकि आवश्यकता नै पर्दैन । किन आवश्यकता पर्दैन ? किनकि माग्दै मागिन्न । किन मागिन्न ? किनकि उनीहरू ठूला छन्, माग्नै सकिन्न । हो कि होइन ? 

यसो त पशुपक्षी वा जीवजन्तुको पनि नागरिकता खोजिन्न, भीसा मागिन्न । ठूलासित पनि मागिन्न सानासित पनि मागिन्न । किनकि ठूलाहरू यसै ठूला छन्, माग्नै सकिन्न । बाघभालुृ, गैँडाहात्तीसँग कसले माग्ने ? कसरी माग्ने ? साना यसै पनि साना भइहाले गणनामै पर्दैनन् । त्यस्ता झिनामसिनाहरूको के नै भाऊ छ र पछि लाग्ने ? 

माग्ने भनेको मानिसले मानिससँग मात्र हो । त्यो पनि ठूलाले सानासँग मात्र, ठूला देशकाले साना देशकासँग मात्र । यसो त व्यवहारमा साना देशकाले पनि ठूला देशकासँग मागेको छ देखिन्छ, खोजेको देखिन्छ तर, त्यो अभिनयबाहेक केही होइन । मागेजस्तो मात्र हो, खोजेजस्तो मात्र हो । सामान्य कर्मकाण्ड पूरा गर्नुबाहेक त्यसको कुनै अर्थ छैन । 

यही हो सानालाई ऐन, ठूलालाई चैनको अर्थ । यही हो त्यसको आशय । कि त सानाले पनि ठूलासँग मुकाबिला गर्न सक्ने हैसियत राख्न सक्नुपर्‍यो होइन भने ठूला मिचिरहने छन् साना मिचिई नै रहने छन्  । अस्तु आजलाई यति नै ।