दाजुभाइ नै एकसाथ सचिव

गुल्मीका दाजुभाइ माहादेव र रविलाल पन्थ एकसाथ निजामती सेवाको उच्च पदमा पुगेका छन् । निजामती सेवाको राजपत्रांकित विशिष्ट श्रेणीमा बिरैलै जुर्ने यस्तो संयोग गुल्मीको रुरूक्षेत्र गाउँपालिका–४ बलेटक्सारका सहोदर दाजुभाइ माहादेव र रविलाललाई मिलेको हो ।

यी दाजुभाइबीच अर्को संयोग पनि छ । दाजुभन्दा भाइ पहिले सचिव बनेका छन् । विसं २०७८ असोज १९ गते रविलाल र २०८१ भदौं २७ गते माहादेव सचिव बनेका हुन् । दाजु माहादेव लुम्बिनी प्रदेश सरकारको प्रमुख सचिवको भूमिकामा छन् भने रविलाल निर्वाचन आयोगको सचिव पदमा कार्यरत छन् ।
निजामती प्रशासनमा दाजु र अर्कोमा भाइ वा बहिनी सचिव पदमा पुगेका उदाहरण पाइन्छन् । तर, नेपाल सरकारका ७० जना सचिवमध्ये एउटै समयमा एकैपटक दाजुभाइ बहाल रहेको संयोग माहादेव र रविलाललाई जुरेको छ । 

तीन दाजुभाइ उमेश, श्याम र गोपी मैनाली पनि नेपाल सरकारको सचिव भएका थिए । त्यस्तै आत्मराम पाण्डे र शंकर पाण्डे पनि सचिव भएका थिए । तर, दाजुभाइ नै एकसाथ कार्यरत भने थिएनन् । माहादेव भन्छन्, ‘विगतमा दाजुभाइ वा दिदीभाइ पनि सचिव भएको इतिहास छ । तर, एउटै समयमा काम गर्नेगरी अहिलेसम्म सचिव भएको सायद हामी दाजुभाइ मात्र होजस्तो लाग्छ ।’

निजामतीमा गुल्मीले एकपछि अर्को कीर्तिमान बनाउँदै गएको अवस्थामा माहादेव र रविलालको पनि एउटा नयाँ कीर्तिमान थपिएको छ । २०२५ सालमा जन्मिएर २०४४ सालमा निजामती सेवामा पाइला राखेका माहादेव निजामतीको सबैभन्दा तल्लो तह मुखिया, खरिदार, नायब सुब्बा (नासु), शाखा अधिकृत, उपसचिव, सहसचिव हुँदै सचिव भएका हुन् । गएको साता बसेको मन्त्रिपरिषद् बैठकले माहादेवलाई सचिवमा बढुवा गरेको हो । 

अझै रोचक के छ भने – २०६३ मा उपसचिवको एउटै विज्ञापनमा माहादेव र रविलालले नाम निकालेका थिए । त्यो विज्ञापनमा माहादेव ५ र रविलाल ६ नम्बरमा सिफारिस भएका थिए । २०६९ मा सहसचिवको विज्ञापनको लिखित परीक्षामा दाजुभाइले नै नाम निकाले । तर, अन्तरर्वार्तामा भाइ रविलाल उत्तीर्ण हुँदा दाजु माहादेव भने अनुत्तीर्ण रहे । फेरि अर्को वर्ष २०७० मा माहादेवले पनि सहसचिवमा नाम निकाल्न सफल भएका हुन् । 

३६ वर्ष निजामतीको अनुभव बटुलेका माहादेव सार्वजनिक प्रशासन र सुशासनको क्षेत्रमा अब्बल मानिन्छन् । प्रशासकको नेतृत्व लिएर सरल तरिकाले जिम्मेवारी पूरा गर्नु माहादेवको विशेषता रहेको उनलाई नजिकबाट चिन्नेहरू बताउँछन् । काभ्रेपलाञ्चोकदेखि  लुम्बिनी प्रदेशसम्मसाढे तीन दशकको यात्रामा आफूलाई कुनै दाग नलागेको माहादेवको दाबी छ । 

त्यस्तै, २०२७ मा जन्मिएर २०५७ मा दाजुसँगै शाखा अधिकृतबाट सेवा प्रवेश गरेका रविलाल २०६३ मा उपसचिव, २०६९ मा सहसचिव र २०७८ मा सचिवमा बढुवा भएका हुन् । निजामती सेवामा सुधारवादी प्रशासकको छवि रविलालको छ । रविलाल निजामतीको कमान्डर (मुख्यसचिव) बन्ने बलियो सम्भावना रहेको उनलाई नजिकबाट चिन्नेहरू बताउँछन् ।  

८७ वर्षीय बुद्धिप्रसाद पन्थका ६ छोरामध्ये माहादेव साइला र रविलाल काइला हुन् । बाँकी अन्य ४ भाइ पनि राष्ट्रसेवामा उच्च पदमा रहे । जेठा छोरा यदुलाल रूपन्देहीको शहीद नारायण पोखरेल रामपुर क्याम्पस प्रमुख भएर हालै सेवा निवृत्त भएका छन् । त्यस्तै माइला छोरा कृष्णप्रसादले निजामती सेवाको सहसचिवसम्म पुगेर केही समयअघि अवकास लिएका छन् । ठाइला विष्णुप्रसाद नेपाल टेलिकमको ९औं तहका (उपसचिवसरह) हुन् भने कान्छा डा. नुरापति त्रिभुवन विश्वविद्यालय (त्रिवि)को भौतिकशास्त्र तर्फको सहप्राध्यापक छन् । उनले खुला प्रतिस्पर्धाबाट नाम निकालेर २० वर्षदेखि प्राध्यापन गरिरहेका छन् । सहप्राध्यापक सहसचिव सरहको पद हो । 

अर्थशास्त्र र राजनीतिशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेका रविलाल जनप्रशासन ‘एनपीए’को ‘गोल्डमेडलिस्ट’समेत हुन् । अधिकृतमा नाम निकालेपछि उनको पहिलो पदस्थापन जिल्ला निर्वाचन कार्यालय, कञ्चनपुरको प्रमुखको रूपमा भएको थियो । त्यसपछि उनी वन मन्त्रालय, लोकसेवा आयोग क्षेत्रीय निर्देशालय, पोखराको प्रमुख भए । फेरि लोकसेवा आयोगको कार्यालय, काठमाडौं आए । यसपछि रविलाल दाङ, महोत्तरी, सुनसरी, बाँके गरी ४ जिल्लाको प्रमुख जिल्ला अधिकारी (प्रजिअ) भए । ‘मधेश आन्दोलन, नाकाबन्दी र भूकम्पको बेला म प्रजिअको रूपमा कार्यरत रहे,’ उनले भने, ‘तराईंका जिल्लामा भइरहेका आन्दोलनमा मैले बल प्रयोगभन्दा वार्ता र छलफलबाट धेरै समस्या समाधान गरेँ । जनधनको क्षति पनि कम भयो ।’ 

चार जिल्लामा प्रजिअको भूमिका निभाएपछि रविलालले अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगको सुर्खेत र बुटवलमा कार्यालय प्रमुख भएर काम गरे । बुटवल र सुर्खेतपछि उनी काठमाडौंस्थित अख्तियारको मुख्य कार्यालय आए । संघीयता कार्यान्वनपछि उनले कोेशी र लुम्बिनी प्रदेशका विभिन्न मन्त्रालयमा सचिव पदमा रहेर काम गरे ।

तीन वर्षअघि सरकारले सचिवमा बढुवा गरेपछि लुम्बिनीमा कार्यरत रहेका रविलाल गण्डकी प्रदेश सरकारको प्रमुख सचिव भएर पोखरा गएका हुन् । त्यहाँ उनले २० महिना काम गरे । ‘प्रदेश सरकारको सचिव भएर २० महिना काम गरेको म मात्रै रहेछु । धेरै सचिव छिटो–छिटो सुरुवा हुने क्रम भए पनि मैले भने अलि लामो समय काम गरेँ,’ उनी भन्छन् । 

गण्डकीको प्रमुख सचिवपछि युवा तथा खेलकूद मन्त्रालयका सचिव र पछिल्लो ६ महिनायता निर्वाचन आयोगमा सचिव पदमा कार्यरत रविलाल मुख्यसचिवको दाबेदारमध्येमा मानिन्छन् । अब मुख्यसचिव बन्नेहोला नि ? भन्ने प्रश्नमा रविलालले भने, ‘निजामती सेवामा प्रवेश गरेको २४ वर्षमध्ये १४ वर्ष मोफसल र १० वर्ष काठमाडौंमा सेवा प्रवाह गरियो । मुख्यसचिव हुने योग्यता सबै पुगेको छ । यो पद संयोग पनि हो । किनकि सबै कुरा मूल्यांकन गरेर मात्रै सरकारले नियुक्त गर्छ । त्यसमा म पनि कम छैन भन्ने लाग्छ ।’

व्यवस्थापन संकायमा स्नातकोत्तर गरेका माहादेव २०४४ मा मुखियाबाट निजामती सेवा प्रवेश गरेको ३६ वर्षपछि सचिव बनेका हुन् । काभ्रेपलाञ्चोकबाट सेवा शुरू गरेका उनी पाल्पा, प्युठान, रुकुम, जुम्ला, बागलुङ, रोल्पा, धनकुटा, कैलाली, तनहुँ, नवलपरासी, सुर्खेत, काठमाडौं, रूपन्देही हुँदै अहिले आफ्नै गृहप्रदेश (लुम्बिनी)को सचिवमा कार्यरत छन् । 

लोकसेवा आयोग उतीर्ण गरेर राष्ट्रसेवा गर्ने युवाका लागि माहादेव र रविलाल प्रेरणाको स्रोत बनेका छन् । किनकि उनीहरूले गाउँमा घाँस–दाउरा गर्दै पढेको सबैले देखेका छन् । अघिल्लो पुस्ताको प्रेरणा र आफूमा अठोट अनि मिहिनेतको संयोजनबाट आफूहरू निजामतीमा सफल भएको उनीहरू बताउँछन् । 
‘मनमा दृढ रुचि हुने हो भने निजामती सेवा गाह्रो पनि होइन,’ आउन चाहने नयाँ पुस्तालाई प्रेरणा दिँदै रविलाल भन्छन्, ‘पढाइलाई निरन्तरता दिए, सफलता पर छैन ।’ 

अहिलेको प्रतिस्पर्धात्मक निजामती क्षेत्रमा युवाले कुशल नेतृत्व गर्नेगरी प्रवेश गर्न आवश्यक रहेको माहादेव बताउँछन् ।