मंसिर ३, २०८०
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
‘एसियन ड्रामा’ का लेखक गुनाल मिर्डालले न्यून आम्दानी, न्यून उत्पादकत्व, कमजोर स्वास्थ्य अवस्था र सुविधाहीन आवासले मानिसलाई गरीबीको दुष्चक्रमा पुर्याउने यथार्थ व्याख्या गरेका थिए ।
यसलाई उल्टो रूपमा सोचौं, सुविधाहीन घर भएकाहरूको स्वास्थ्य अवस्था कमजोर हुन्छ । कमजोर स्वास्थ्य अवस्थाले कमाउन सक्ने क्षमता कमजोर बनाउँछ र न्यून आम्दानी हुन्छ । र, व्यक्ति गरीबीको दुष्चक्रमा रुमलिइरहन्छ । यस दुष्चक्रबाट छुटकारा पाउन गहकिलो प्रयास चाहिन्छ ।
क्षमता, आम्दानी, स्वास्थ्य अवस्था र आवास सुविधाजस्ता विषय निरपेक्ष नभै एकअर्कामा जेलिने विषय हुन् । विकास अर्थशास्त्रीहरू विकासका उपाय रेखीय रूपमा खोज्दै आएका छन् ।
समाजशास्त्रीहरू विकासलाई रितिरिवाज, संस्कृति, पहिचान र सम्बन्धका आयामबाट हेर्छन् र सुशासनविदहरू चाहिँ शासकीय क्षमताबाट । जसले जसरी व्याख्या गरेपनि गरीबीको दुष्चक्रजस्तै अविकासको दुष्चक्र स्रोत, शक्ति र संस्थाबीचको गलत अन्तरक्रियाको परिणाम हो । यस अर्थमा शासकीय आयाम सबैभन्दा दह्रिलो सावित हुन्छ ।
व्यक्ति/वर्ग गरीबीको दुष्चक्रमा पर्नु वा देश अविकासको दुष्चक्रमा पर्नु भनेको कुशासनको परिणाम हो । सुशासनले अवसरहरूको विस्तार गर्छ र त्यसलाई समुचित वितरण गर्छ । बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने अवसरको वितरण स्रोतको वितरण होइन, सामर्थ्यको विस्तार हो । कुशासनले अवसरको दुरूपयोग र लाभको केन्द्रीकरण गर्छ ।
कोही किन गरीब बन्छ भन्ने सन्दर्भमा नेल्सन मण्डेलाले भनेका थिए, ‘दासता र रंगभेदजस्तै गरीबी पनि स्वाभाविक नभै मानवनिर्मित हो । मानवीय प्रयत्नबाटै यसलाई हटाउनु पर्छ । यथार्थ हो कि जन्मदा समान अवस्थामा जन्मेकाहरू पनि जन्मेको घर, परिवार र परिवेशले कोही गरीब र कोही गैरगरीब बन्ने गर्छ । सम्पन्नको कोखमा जन्मेकै कारण अर्कोभन्दा कोही क्षमतावान, शासक, सर्जक वा आविष्कारक बन्ने गर्छ ।
परिवेश वा जन्मनुको अन्तर घटाएर नै विकास (अवसर) को मानवीकरण गर्न सकिन्छ । व्यक्तिको विकासका लागि क्षमता चाहिन्छ । त्यसका लागि लगानी चाहिन्छ । त्यो लगानी स्वच्छ वा मैलो जे भएपनि ऊ क्षमतावान बन्न सक्छ । सामर्थ्य भएकाहरूले नै स्वतन्त्रताको उपभोग गर्छन् । क्षमता विकास गर्न नसक्ने चाहिँ शासित बन्छ । यो यथार्थ युगौंदेखि दोहोरिँदै, संस्थागत बन्दै आएको छ । यस अर्थमा स्वतन्त्र भनेको आयको कमाइ हो, आयचाँहि स्वतन्त्रताको विस्तार । यो पनि एउटा संस्थागत चक्रमा रहन्छ ।
तर यो यथार्थ भन्न, बुझ्न समाज यसकारण पछि पर्दै आएको छ कि भन्ने/बुझ्नेहरू सामर्थ्यवान् हुन्, भनिनेहरूलाई न भन्ने फुर्सद छ, न भन्नुको अर्थ नै उनीहरूले देखेका छन् । यसकारण समाज असमान, तहसोपान, अविकास र अ–न्यायको पुञ्ज बनिरहेको छ ।
लोकतन्त्रजस्तो प्रणाली र राज्यजस्तो संयन्त्र यही विसङ्गतिलाई तोडी सभ्य, सुसंस्कृत, स्वच्छ र सुरक्षित समाज बनाउन आविस्कार भएका हुन् । तर लोकतन्त्र अभ्यास भएको साढे दुई सहस्राब्दी हुन लाग्दा पनि लोकतन्त्र जनजीवनमा पुगेन । न्याय र विकास गर्न बनेका राज्य संरचनाहरू यसैका अवरोधक बने, जसको सार्थक समीक्षा भएकै छैन । त्यसैले कोही गरीबीको दुष्चक्रमा फसेझैँ अधिकांश मुलुकहरू कुशासनको दुष्चक्रमा छन् ।
अविकासको दुष्चक्र भन्नु र कुशासनको दुष्चक्र भन्नु एकै हो । यो दुष्चक्र तोड्न विकास भएका वाद, दर्शन, सिद्धान्त प्रतिपादन भएपनि ती औपचारिक मात्र छन् । बहस, विचार, विवाद पनि ‘भएजस्तो’ देखिँदै आएको छ । प्रक्रियामा लक्षित वर्ग नै नसमेटिएपछि सबै औपचारिक भएका हुन् । अपनत्व नलिएको विषयले नतिजा कसरी देओस् ?
जस्तो कि नब्बेको दशकबाट औधी चर्चा पाएको सुशासनले लोकतन्त्रका अवसरहरू विस्तार गरेन, बरू अवसरवादीहरूकै बौद्धिक विलासनबाहेक समाजले के पायो त भन्ने प्रश्न टड्कारो छ ।
परिस्कारका नाममा अभ्यासमा आएका पद्धतिहरूले समग्रतालाई समेट्न नसकेपछि आंशिकले मात्र अवसर अभ्यास गर्न पाउने प्रणाली संस्थागत हुने नै भयो । यसो किन हुन्छ भन्दा राजनीति ‘होल’ को (राज्यनीति) बन्नुपर्नेमा ‘पार्ट’को बन्यो । राज्यनीति ‘राजनीति’ बन्यो । न्यायको मियो बन्नुपर्ने प्रशासन व्यावसायिक नभै वृत्तिमुखी बन्यो ।
वृत्ति र राजनीतिले होललाई उपेक्षा गरेर पार्टलाई संरक्षण गर्छ । जवाफदेहिताका स्वचालित आयामहरू त्यसपछि अर्कैतिर लाग्ने भए । त्यसैले युगौदेखि लोकतन्त्र विरतरणको प्रश्न बाँकी नै छ । लोकतन्त्र कार्यमूलक बन्न नसकी मुलुकहरू अविकासका दुष्चक्रमा छन् ।
लोकतन्त्र प्राविधिक विषय मात्र नभै नैतिकता र निष्ठाको अर्थ खोज्ने प्रणाली हो । भोट, कानून, नीति, योजना, शासन, सरकार, प्रशासन, आदि प्राविधिक विषय हुन् ।
सारमा इमान (नैतिकता) र निष्ठा (व्यावसायिकता) मुख्य हुन् । क्षमतावान व्यक्तिमा इमान नभेटिए क्षमता नभएका इमान्दार नै राम्रो मानिन्छ । चाहिएको क्षमतावान र इमान्दार दुवै हो, जसले डेमोक्रेटिक डेफिसिट हुन नदिई डेमोक्राटिक डिभिडेन्ड्स् चाहिँ विस्तार गर्छ । त्यसो नभएर नै अधिकांश मुलुकहरू अविकासको दुष्चक्रमा छन् ।
सर्वव्यापी शिक्षा, सर्वव्यापी उपचार र सर्वव्यापी आय एक्काइसौं शताब्दीको समाजवाद (लोकतन्त्र ?) हो । राज्यहरू ‘कोही पछि नपरोस्’ भन्न त भनिरहेको छन्, यो आदर्श क्षितिजजस्तै झन् पर भाग्ने कार्यसूची कहिलेसम्म बनिरहेने हो ? प्रश्न अनुत्तरित छ । (@mainaligopi)
मखमली फुल्दा, मार्सी धान झुल्दा बहिनी आउने छिन्, दैलाको तस्वीर छातीमा टाँसी आँसु बगाउने छिन् .....। हाम्रो समयका चर्चित गायक नारायण रायमाझीको ‘नमुछे आमा दहीमा टीका’ बोलको गीत नि...
धरान उपमहानगरपालिकाका मेयर हर्क साम्पाङले राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको फोटो नगरपालिकाबाट हटाएको विषय अहिले निकै चर्चामा छ । २०५४ मा त्यही प्रकृतिको क्रियाकलाप गरेका थिए, लीला थापा मगरले । जिल्ला विकास समिति...
केही वर्षअघि विद्वान प्राध्यापक डा. अभि सुवेदीले कान्तिपुरमा लेख्नुभएको एउटा प्रसंगबाट आजको चर्चा शुरू गर्नु उपयुक्त हुनेछ । त्यस प्रसंगमा नेपाली कांग्रेसका वर्तमान सभापति शेरबहादुर देउवाले पूर्व प्रधानमन्त्रीको हैस...
राजधानी काठमाडौंबाट कयौं सय माइल टाढा रहेका जाजरकोट र रुकुम पश्चिम यतिबेला भूकम्पले इतिहासकै सर्वाधिक पीडामा छन् । गोधूलि साँझसँगै ओठ काँप्ने जाडो शुरू हुन थाल्छ । आमाको मजेत्रोमा लपेटिएका बच्चाहरू चि...
कमेडी क्लब चलाउने मुन्द्रे उपनाम गरेका एकजना मान्छे छन्। एकै श्वासमा चारवटा प्रश्न सोध्न सक्ने क्षमता भएका जानेमाने पत्रकार ऋषि धमलाको कार्यक्रममा पुगेर तिनले भन्न भ्याए, 'यो टिकटकका कारण मान्छेहरू अल्छी भए, कुन...
हाम्रा पुर्खाहरूले २०० (सन् १८१४) वर्षअघि कस्तो समाजमा जीवनयापन गरे ? यसको लेखाजोखा हेर्दा कहालिलाग्दा तथ्यबाहेक केही भेटिन्न । मूलतः पूर्वदेखि पश्चिमसम्म मध्यपहाडी क्षेत्रका युवाहरू लावालस्कर लागेर युद्धमा होमिए ।...
स्वधर्म भन्ने शब्द हामीमध्ये धेरैले सुन्ने गरेका छौँ । स्वधर्मको आदि शिक्षक, प्रचारक वा आचार्य भगवान् कृष्ण हुन् । उनले सर्वप्रथम अर्जुृनलाई यसको शिक्षा दिएका थिए कुरुक्षेत्रको युद्ध मैदानमा । यसका आधुनिक व्याख्याता भने ...
गठबन्धनको नयाँ समीकरणसँगै पुनर्गठित मन्त्रिपरिषद्मा नेकपा (माओवादी केन्द्र)का तीन मन्त्री दोहोरिए । पार्टी नेतृत्वको निर्णयप्रति केही युवा सांसदले आक्रोश व्यक्त गरे । माओवादी पार्टी एउटा भए पनि सहायक गुट धेरै छन्...
उमेरले ३५ वर्ष पुग्नै लाग्दा मैले लोकसेवा आयोगको फाराम भरें । ३५ वर्ष कटेको भए फाराम भर्न पाउँदैनथें, तर नियुक्ति लिँदा भने ३५ वर्ष कटिसकेको थिएँ । लोकसेवा आयोगको सिफारिशअनुसार क्षेत्रीय सिञ्चाइ निर्देशनालयले...