टिमुर कुनै खानामा अतिरिक्त स्वादका लागि प्रयोग गरिनु सामान्य मानिन्छ । टिमुर हालेको अचार, छोइला, मासु, आलुको परिकार होस् वा नूडल्स स्वाद नै भिन्न हुन्छ तर कमैलाई थाहा होला, टिमुर एक अचुक औषधि पनि हो ।

पछिल्लो समय टिमुरको प्रयोग स्वादका लागि मात्र होइन, ओखतीको रुपमा पनि यसले काम गर्छ भन्ने धेरैले बुझ्न थालेका छन् । 

टिमुरले खासगरी बाह्य तापमानसँग शरीरको सन्तुलन मिलाउन सहयोग पुर्‍याउँछ । टिमुरले रोगप्रतिरोधात्मक क्षमता पनि बृद्धि गराउँछ । नेपाली टिमुर पछिल्लो समय विश्वबजारमै लोकप्रिय बन्दै गएको छ ।

नेपालका प्रायः पश्चिमी भूभागमा उत्पादन हुने टिमुर हरेक वर्ष विश्वभर निर्यात हुँदै आएको छ । यो बहुउपयोगी छ । यसको स्वाद तीतो, पिरो र जिब्रो पर्पराउने खालको हुन्छ । टिमुरलाई मसला र औषधिको रुपमा प्रयोग गरिन्छ ।

नेपाली बजारमा प्रतिकिलोग्राम ४५० देखि ५०० रुपैयाँसम्मका दरले यसको किनबेच हुन्छ । विश्वबजारमा यसको अत्याधिक माग भएकाले यसबाट मनग्य आर्थिक लाभ पनि लिन सकिन्छ ।

टिमुरका पातहरूमा टुप्पा तिखा हुन्छन् । यसको बोटमा हरिया र केही पहेंला स–साना फूलहरू हुन्छन् । प्रायः एक विरुवामा भाले तथा पोथी दुवै फूल पाइँदैन । झुप्पाका फूलहरू फूलको मुख्य हाँगा छोडी अर्को हाँगामा निस्केका हुन्छन् । यसका फलहरू स–साना, राता ४ देखि ५ मिलिमिटर व्यासका हुन्छन् । फलको स्वाद तीतो, पिरो र जिब्रो पर्पराउने हुन्छ । यी फलहरूबाट वासना पनि आउँछ । 

बीउ गोलो र सानो हुन्छ । यसका गेडा अर्थात् फलहरू पाक्ने समयभन्दा केहीअघि नै बोटबाट संकलन गरिन्छ । आयुर्वेदिक प्रणाली अनुसार यसले वायुशमन गर्ने, दाँत दुखेको निको गर्ने, तागत दिने, जरो निको गर्ने, अजीर्ण र हैजा इत्यादि रोगहरू निको पार्न प्रयोग गरिन्छ । माछाको विषमा पनि प्रयोग गरिन्छ टिमुर ।

टिमुरको अचार वा कुनै नूडल्समा मिसाइने गरिन्छ, जसले त्यसको स्वाद दोब्बर बढाउँछ । स्वादका लागि मात्र होइन, औषधिको रुपमा पनि यसले काम गर्छ । नेपाली टिमुर पछिल्लो समय विश्व बजारमै लोप हुँदै गएको छ भने बजारमा लोकप्रियता भने बढ्दै गएको छ ।

हरेक वर्ष विश्वभर निर्यात हुँदै आएको टिमुर नेपालको पश्चिमी जिल्लाको उच्च भू–भागमा जहाँतहीँ पाइन्छ । नयाँ प्रजातिको टिमुरको बोक्रामा १५.२, फूलमा ४.४२ र बीउमा ०.५ प्रतिशत सुगन्धित तेल पाइएको विज्ञहरूले जनाएका छन् । नेपालमा हालसम्म टिमुरका ९ वटा प्रजातिहरू मात्र फेला परेका छन् । नेपालको टिमुर जर्मनीमा ५० ग्राम नेपाली टिमुर ८५० रुपैयाँमा बिक्दो रहेछ अर्थात् १ किलोको १७ हजार रुपैयाँ पर्छ । चिटिक्क बट्टामा प्रोसेसिङ र प्याकेजिङ गरेर सम्पन्न बजार छिराउन सके (मेडिकल एण्ड अर्थाेमेटिक प्लान्ट–एमएपीएस) को सम्भावना युरोपमा व्यापक भएको पुष्टि भएको छ ।

औषधीय गुण

– टिमुरको प्रयोगले दाँत दुख्ने समस्यामा राहत मिल्छ । आयुर्वेदिकका अनुसार टिमुरले वायुशमन गर्ने, दाँत दुखेको निको पार्ने, ऊर्जा प्रदान गर्ने, जरो, अजीर्ण, हैजा आदि समस्यालाई निको पार्ने काम गर्छ ।

– आँखाको दृष्टि कम भएका मानिसले नियमित रुपमा टिमुरको प्रयोग गर्दा लाभदायक हुन्छ ।

– न्यून रक्तचाप भएका व्यक्तिलाई पनि टिमुरले निकै फाइदा पुर्‍याउने गर्छ ।

– गाउँघरमा अझै पनि हातखुट्टा मर्किएमा टाउको दुखेमा र पिनास भएको बेला टिमुरको तेलले मसाज गरी निको गराइन्छ । टिमुलको फलको बोक्राबाट तेल तयार पारिन्छ । यस्तो तेल सुगन्धित हुने गर्छ ।

– टिमुरमा फस्पोरसको मात्रा पनि हुने भएकाले हाडको लागि पनि निकै उपयोगी हुन्छ ।

– कम भोक लाग्ने समस्या छ भने पनि टिमुरको प्रयोग गर्दा हुन्छ । यसले भोक जगाउने काम गर्छ ।

– टिमुरले क्यान्सरको सम्भावनालाई पनि कैयौं गुणा कम गर्ने काम गर्छ । त्यस्तै, यसले पेटमा लाग्ने विभिन्न किरा तथा जुकाहरूलाई मार्नको लागि पनि सहयोग पुर्‍याउँछ ।

– पेट सम्बन्धी रोगमा, हैजामा टिमुरको प्रयोग, ज्वरो र कफमा पनि टिमुर प्रयोग गर्न सकिन्छ । 

– टिमुरको ताजापातलाई पिसेर चामलको पिठोसँग मिलाएर गरम गर्ने र गलामा बाँध्नाले गलाको सूजन हट्दछ ।

– टिमुरको सेवनले घाउँखटिरा निको पार्न पनि फाइदा पुर्‍याउने बताइएको छ । टिमुरको फल खुवाउने, यसको चूर्णलाई घाउँमा भुरभुराउने (छर्कने) र यसको बोक्रा (जराको बोक्रा) को काँढाले व्रण अर्थात् घाउँ धुनाले निकै लाभ हुन्छ ।

– जडिबुटी शास्त्रका अनुसार गठिया बातमा पनि यसको जराको बोक्रालाई पानीमा पकाएर पिलाउनाले राम्रो फाइदा गर्छ । मनमस्तिष्क, पागलपन, रगत सम्बन्धित समस्या आदिमा पनि यो ग्रहणीय वस्तु रहेको जडीबुटी शास्त्रले मुक्त कण्ठले चर्चा गरेका छन् । यसलाई पौष्टिक पनि मानिएको छ । वात, अर्बुद, उदररोग, आँखा, कान र ओंठको रोग, शिरको बोझ, दम, प्लिहा, पिसाब सम्बन्धी रोग आदिमा यसको औषधीय प्रयोग गर्न सकिने जडीबुटी ग्रन्थमा चर्चा छ ।

– टिमुरलाई खाद्य पदार्थको रुपमा प्रयोग गर्दा औषधिको काम नगरेर भोजनको काम गर्न पनि सक्ने हुनाले उपचारको लागि प्रयोग गर्दा सकभर औषधीय तरिकाबाट प्रयोग गर्नुपर्छ, जसले बढी फाइदा दिन सकोस् ।

– टिमुरले कलेजोको सुरक्षा गर्नुको साथै त्यस्तै ‘फूड पोइजनिङ’ हटाउने काम गर्छ । 

– दाँतमा कीरा लाग्ने ब्याक्टेरियालाई मारेको ९४ प्रतिशत भेटिएको प्रमाणित भएको छ । कतिपय दन्त मञ्जनमा टिमुरकै प्रयोग हुन्छ । दाँतको सुरक्षा गर्छ भनेर नयाँ तथ्य नै पत्ता लागेको छ ।
– आँखाको दृष्टि कम भएका मानिसले नियमित रुपमा टिमुरको प्रयोग गर्दा लाभदायक हुन्छ ।

यसकारण उपयोगी

– नेपालमा विशेषगरी टिमुरलाई अचारको रुपमा प्रयोग गरिन्छ । टिमुरलाई दानाकै रुपमा वा धुलो बनाएर प्रयोग गरिन्छ । यो एक प्रमुख मसला हो । नेपालको थकाली भान्सा टिमुर विना अधुरो रहन्छ ।

– यसलाई छोइला, मासु र विभिन्न प्रकारका तरकारीलाई स्वादिष्ट बनाउनमा पनि प्रयोग गरिन्छ । यसलाई थुप्रै परिकारमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । चाइनिज भान्सामा त टिमुर अनिवार्य नै हुन्छ । थाइल्याण्ड तथा युरोपतिर पनि यसको प्रयोग अत्याधिक हुन्छ । हाल आएर थकाली भान्सादेखि पाँचतारे होटलसम्म टिमुरको माग उच्च छ ।

– टिमुरको फललाई प्रशोधन गरी दन्तमञ्जन, साबुन, अत्तरको रुपमा रुपमा पनि प्रयोग गरिन्छ ।

– टिमुर शृंगार सामग्री निर्माणमा पनि प्रयोग गने गर्छ । सुगन्धको लागि प्रशोधन गरी टिमुरको प्रयोग गरिन्छ ।