केउली थारू र सुदन थारू बुटवल उपमहानगरपालिका–१९ का स्थायी बासिन्दा हुन् । दुई थारू परिवार मोतिपुर र मनोहरापुरमा बसोबास गरेको वर्षौं भइसक्यो । केउली र सुदनको परिवार बुटवलका जमिन्दार स्व भरतसिंह मल्लको जग्गामा जोतभोग गर्दै आइरहेको थियो । हरूवा–चरूवा उनीहरूलाई भरतसिंहले बसोबास गर्दै आएको जग्गा दिने भनेर विश्वास दिलाएका थिए । 

तर, भरतसिंहको निधनपछि केउली र सुदन बस्दै आएको घरमा भरतसिंहकी छोरी अंगिला मल्लले जग्गा खाली गर्न भनेर घरमा डोजर चलाएपछि उनीहरूको बिचल्ली भएको छ । तीन पुस्तादेखि बस्दै आएको झुपडीमा जमिन्दारले डोजर लगाएर भत्काइदिएपछि दुई परिवार बेघरबार बनेका हुन् । अहिले जग्गा भरतसिंहको श्रीमती आगमदेवी मल्लको नाममा रहेको अंगिलाले बताइन् ।  केउलीका ससुरा रामचरण र श्रीमान् पूर्णवासी थारूले समेत सोही जग्गामा जोतभोग गर्दै आएका थिए । विसं २०३८ सालदेखि जोतभोग गर्दै आएका दुई परिवार अहिले सडकमा आइपुगेका छन् । 

‘हामी तीन पुस्तादेखि यहीँ साहुकोमा काम गर्दै आएको हौँ,’ केउलीले गहभरी आँसु पार्दै भन्छिन्, ‘हामीसँग जग्गाको नाममा एक टुक्रा पनि छैन । बस्दै आएको झुप्रो पनि भत्काइदिए । हाम्रो बोलिदिने र आवाज सुनिदिने कोही भएनन् ।’ लामो समय जग्गाको जोतभोग र रेखदेख गर्दै आएका सबै परिवारलाई स्व भगतसिंहले बस्ने बास नामसारी गरेरै दिने वचन दिँदै आएका थिए । चार जनाको परिवार बस्दै आएको घर जमिन्दारले नलैजानेमा आफूहरू विश्वस्त भएको केउलीकी छोरी संगीताले भनाइ छ । तर, भरतसिंहको निधनपछि छोरी अंगिला र उनका श्रीमान् आएर घर भत्काइदिएको उनको गुनासो छ । 

बास भत्काइदिएपछि केउलीको परिवार अहिले सोही ठाउँमा लामो समयदेखि बन्द रहेको जग्गाधनीको घरमा छन् । ‘मेरा ससुरा र श्रीमान्ले यही जमिन्दारको जोतभोग गर्दै बितेर गए । अहिले आएर हामीलाई अलपत्र पार्न खोजेका छन् । हामी कहीँ जाने ठाउँ छैन । हाम्रो पीडा र दुःख कसैले देखेनन्,’ केउलीले भनिन् । मजदुरी गरेर गुजारा गर्दै आएकी केउलीका दुई छोरा र एक छोरी छन् । ‘बेला–बेला आएर धम्काउँछन्,’ संगीता भन्छिन्, ‘अरु हामीजस्तैले धेरै चलाख भएर जग्गा पाए । साहुले दिन्छु भनेपछि ढुक्क हुँदा हामी भने अलपत्र परियो । हामीले धेरै केही मागेका छैनौं, अहिले बस्दै आएको ठाउँ हामीले दिए हुन्छ ।’ उनीहरू बस्दै आएको जग्गा साढे तीन कठ्ठाको छ । केउलीले न्यायका लागि बुटवल उपमहानगरपालिका न्यायिक समितिमा निवेदन पनि दिइन् । त्यसको कुनै सुनुवाइ भएन । बस्दै आएको जग्गा साहुले जसरी भए पनि केउलीको परिवारलाई दिनुपर्ने स्थानीय सीता रानाको माग छ । 

केउलीजस्तै त्यहाँका अन्य केही परिवारलाई स्व भरतसिंहले जग्गा नामसारी गरेर दिए पनि केउली र सुधनको परिवारलाई नदिएको सीताको भनाइ छ । सुदनको परिवारले जग्गा जोतभोग मात्र होइन उनीहरू वर्षाँैदेखि अगमदेवीको घरमा पनि काम गर्दै आएका छन् । यसलाई लिएर उनीहरू प्रहरीकहाँ पनि पुगेका थिए । तर, प्रहरीले उनीहरूलाई झनै दुःखी तुल्याएको उनीहरूको गुनासो छ । प्रहरीले तुरुन्त त्यहाँबाट हट्न र नहटे जे पनि हुनसक्ने चेतावनी दिने गरेको केउलीकी छोरी संगीता बताउछिन् । न्यायका लागि केउली र संगीता सबैसँग अनुनय–विनय गरिरहेका छन् । तर, उनीहरूको आवाज कसैले गम्भीर रूपमा नलिएको उनीहरूको दुःखेसो छ ।  

नेपालको संविधानले प्रत्येक नागरिकलाई गास, बास र कपासको ग्यारेन्टी गरेको छ । वडा सदस्य तथा स्थानीय लक्ष्मी थारू पनि पुर्खाैंदेखि बसोबास गर्दै आएकालाई कुनै हालतमा उठाउन नपाइने बताउँछिन् । पीडित केउली र सुदनको पक्षमा आफू सधैँ लडिरहने लक्ष्मीले प्रतिबद्धता जनाइन् । भरतसिंहको जग्गा धेरै थियो, कतिले त जग्गा लिएर बेचबिखन गरेर यो ठाउँबाट हिँडिसके । तर, यी दुई थारू परिवारलाई साहुले दिन्छु भनेको समयमा नामसारी नहुँदा अहिले बिचल्ली पर्ने अवस्था आएको हो । केही वर्षअघि केउलीका श्रीमान पूर्णवासीको निधन भयो । जसले गर्दा अहिले उनीहरूले जग्गा जोत्न पनि छाडेका छन् । जमिन्दारले पनि मनोहरापुर क्षेत्रको धेरै जग्गा बिक्री गरिसकेका छन् । यसर्थ, ज्यान पाल्नमात्रै पनि केउलीको परिवारलाई मजदुरी गर्ने वाध्यता छ ।

नेपालको संविधान २०७२ को भाग (३)अन्तर्गत् धारा १६ ले प्रत्येक व्यक्तिलाई सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने अधिकार प्रत्याभूत गरेको छ । सोही भागको धारा २५ ले प्रत्येक नागरिकलाई कानूनको अधिनमा रही सम्पत्ति आर्जन गर्ने, भोग गर्ने, व्यावसायिक लाभ प्राप्त गर्ने र सम्पत्तिको अन्य कारोबार गर्न सक्ने अधिकारहरू दिएको छ ।  

तर, केउली र सुदनको परिवार भने यसबाट बञ्चित भएको पाइएको छ । यसबारे जिज्ञासा राख्दा उपमहानगरपालिका– १७ का अध्यक्ष चन्द्रसिंह थापाले आफू केउली र सुदनको पक्षमा लाग्ने प्रतिबद्धता जनाए । निमुखा केउली र सुदनको परिवारले उक्त ठाउँमा जग्गा पाउनुपर्ने उनको भनाइ छ ।

‘भरतसिंहका छोरीज्वाइँ अहिले हाबी भएर भूमिहीन दुई थारू परिवारलाई अफ्टयारो पारेका सुन्छु,’ अध्यक्ष थापाले भने, ‘उनीहरूले जग्गा पाउनुपर्छ । मेरो तर्फबाट उनीहरू सक्दो सहयोग गर्नेछु । उनीहरू वास्तविक निमुखा हुन् । उनीहरू धेरै कुरा पनि थाहा छैन ।’ 

तर, अर्कोतिर जमिन्दार भरतसिंहकी छोरी अंगिला भने भूमिहीनलाई जग्गा दिन राजी छैनन् । आफ्नो परिवारको नाममा रहेको जग्गामा जे गर्ने पनि अधिकार आफूहरूमा रहेको नै निहीत रहेको उनले दाबी गरिन् । ‘यो विषय मेरो सरोकारको विषय होइन,’ उनी भन्छिन्, ‘उनीहरू तीन पुस्ता त्यहाँ बसेका होइनन् । आफ्नो जग्गा हाम्रो परिवारको अधिकारको विषय हो ।’