धनगढी – डडेल्धुरा जिल्लाको अजयमेरु गाउँपालिका–५ गालकी ६५ वर्षीया कलुदेवी खड्कालाई आफ्नो दुब्लो र कमजोर शरीरको बिल्कुलै पर्वाह थिएन, थियो त केवल मानव सेवाको भाव ।

जहिले पनि कम्मरमा डोरी, हातमा हँसिया र झोलामा महिला तथा बालबालिकालाई आवश्यक पर्ने औषधि, भिटामिन, परिवार नियोजनका साधन ।

घरबाट निस्कँदा जहिले पनि घाँसपात गर्न हँसिया र डोरीसँगै झोलामा औषधि बोक्न छुटाउँदैनथिन् उनी । घाँसपात गर्दा होस् वा खेतबारीमा काम गर्दा होस्, मेला, जात्रा, जुन ठाउँमा पनि उनी महिला र बालबालिकाको स्वास्थ्यका विषयमा सचेत गराउँदै हिँडेकी भेटाउन सकिन्थ्यो ।

उनको त्यहीँ कर्म र लगनशीलताको फल स्वरुप उनी देशकै सर्वोत्कृष्ट स्वयंसेविकामा छनौटमा परिन् । भदौ १८ गते एक कार्यक्रमबीच शिक्षा तथा विज्ञान प्रविधि मन्त्री गिरिराजमणि पोखरेलले कलुदेवीलाई देशकै उत्कृष्ट स्वयंसेविकाका रुपमा नेपाल सरकारका तर्फबाट दोसल्ला ओढाएर सम्मान गरे । उनी सम्मानित भएको समाचार सुनेपछि गाउँले खुशी भए ।

‘आफ्नो कार्यक्षेत्रमा उहाँले बाल मृत्युदर, मातृ मृत्युदर, घरमा सुत्केरी हुने, कुपोषण लगायतका क्रियाकलाप शून्यमा झार्नुभएको थियो,’ अजयमेरु गाउँपालिका प्रमुख उमेशप्रसाद भट्टले भने, ‘२३ वर्षको उहाँको सेवा साँच्चिकै लोभलाग्दो थियो । घरको जिम्मेवारीसँगै गाउँघरमा उहाँलाई सदैव अभिभावकका रुपमा स्वास्थ्य सम्बन्धी चेतना फैलाउने अभियन्ताका रुपमा समाजले चिनेको थियो । महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविकाको भूमिकाभन्दा उहाँले धेरै माथि उठेर महिला र बालबालिकाको स्वास्थ्यका लागि काम गर्नुभएको छ ।’ 

स्थानीय शिक्षक कृष्णदत्त पन्त पनि कलुदेवीको सेवाबाट प्रभावित छन् । साविक देवल गाविसको जुनसुुकै गाउँमा पनि गर्भवती, सुत्केरी महिला, कुपोषित बालबालिका, हिंसाबाट पीडित महिलाका विषयमा जानकारी पाउने बित्तिकै कलुदेवी त्यहाँ पुग्ने गरेको बताउँदै स्थानीय शिक्षक पन्तले भने, ‘साक्षर पनि हुन् नसकेकी एक ग्रामीण वृद्ध महिलाको सेवाभाव र साहस वास्तवमै सम्झनयोग्य छ ।’ निःस्वार्थ रुपमा सेवा गरियो भने १ दिन समाजले मात्र होइन, देशले नै मूल्यांकन गर्छ भन्ने उदाहरण भएकी छन् दुर्गम गाउँकी महिला स्वास्थ्य स्वयंसेविका ।

कुनै समय आफैं पनि घरेलु हिंसामा परेकी कुलदेवीले साविक देवल गाविसका पूर्व अध्यक्ष भीमबहादुर खड्कासँग विवाह गरेपछि सामाजिक सेवामा संलग्न हुने मौका पाएकी हुन् । शुरूमा महिला तथा बालबालिकाका लागि वकालत गर्ने पारालिगल कार्यक्रममा प्रशिक्षण पाएपछि उनमा रहेको सेवाभावले झन् प्रोत्साहन पायो । पतिले पनि उनलाई सामाजिक सेवा गर्ने प्रेरणा दिन थालेपछि कुलदेवी खड्का सामाजिक सेवामा सक्रिय भएकी हुन् ।

‘सेवा गर्नुपर्छ भन्ने भावनाले आफूले जाने बुझेका कुरा गाउँका अरु महिला दिदीबहिनीलाई बुझाएँ,’ कलुदेवीले भनिन्, ‘यसका लागि महिला स्वयंसेविका भएपछि मलाई काम गर्न निकै सजिलो भयो ।’ 

आजभन्दा २५ वर्षअघि घरघरमा पुगेर महिलालाई स्वास्थ्य सम्बन्धी, सरसफाइ सम्बन्धी, परिवार नियोजन सम्बन्धी कुरा सम्झाउँदा धेरैले उनलाई गाली गर्थे । कसैले जिब्रो टोकेर यस्ता कुरा नगर्नू भनी हप्काएको पनि उनी सम्झिन्छिन् ।

विगत सम्झँदै खड्काले भनिन्, ‘उतिबेला समाजमा सचेतनाको कुरा गर्नु जोखिम मोल्नु जस्तै थियो । बिस्तारै रुढीवादी कुरा हट्दै गए । अहिले त महिलाहरू धेरै सचेत भइसकेका छन् । सेवा गरेपछि १ दिन मेवा अवश्य मिल्दो रहेछ ।’

जब उनले देशकै उत्कृष्ट स्वयंसेविकाको रुपमा सम्मानित हुने खबर सुनिन्, उनमा हर्षको सीमा रहेन । जीवनको उत्तराद्र्धमा पनि उनलाई उनको कर्मले हौस्याएको छ ।

‘जहाजमा काठमाडौं पुगेर मन्त्रीबाट सम्मानित हुन पाइएला भन्ने कल्पना समेत गरेकी थिइनँ,’ सेवा गर्दागर्दै वृद्ध भइसकेकी कलुदेवीले भनिन्, ‘आफ्नो धर्म सम्झेर सेवा गरे, यो सम्मानले यो उमेरमा सेवा गर्ने उत्साह र प्रेरणा झन् थपिएको छ ।’

विशेषगरी पतिको सहयोगले आफूले यसरी सेवा गर्न पाएको उनले बताइन् । ‘पारिवारिक वातावरण र सहयोग भयो भने महिलाले धेरै गर्न सक्छन्,’ खड्काले भनिन्, ‘तर अझै पनि ग्रामीण क्षेत्रमा महिला र पुरुषमा विभेद हट्न सकेको छैन ।’